Bazylika konkatedralna Wniebowzięcia NMP w Gdańsku

Najstarsze dzieje
Sprawa początków dziejów gdańskiego kościoła NMP nie jest wyjaśniona. Dawna tradycja przekazała 1243 jako rok rozpoczęcia budowy świątyni, aczkolwiek badania archeologiczne pod obecną świątynią nie przyniosły korzystnego rezultatu w postaci materialnych śladów. Przypuszcza się, iż w miejscu obecnej bazyliki Mariackiej stał wcześniej drewniany kościół, wzniesiony przez księcia Świętopełka II Wielkiego, wymieniany w 1271 obok innych kościołów gdańskich (św. Mikołaja i św. Katarzyny).

Budowa gotyckiego kościoła
Na mocy przywileju nadanego Głównemu Miastu w 1342 przez wielkiego mistrza krzyżackiego, Ludolfa Kóniga, wydano decyzję budowy kościoła parafialnego. Obecną świątynię zaczęto budować w 1343. 23 marca położono pierwszy kamień, a mówi o tym łaciński napis na tablicy przy wejściu do zakrystii:

„Anno Domini MCCCXLIII ... proxima feria sexta post Letare positus est primus lapis muri ecclesie beate virginis Marie cuius dedicatio celebrabitur dominica proxima post festum nativitatis Marie”
Budowę świątyni rozpoczęto równocześnie z dwóch stron – wschodniej i zachodniej. Niektóre fragmenty dawnej, ceglanej budowli zachowały się w murach obecnej hali. Od zachodu wzniesiono niską, dwukondygnacyjną wieżę-dzwonnicę, opiętą masywnymi przyporami. Na przedłużeniu naw bocznych przylegały do wieży dwie kaplice. Wysokość wieży została podyktowana warunkami postawionymi przez Krzyżaków, którzy nakazali, aby nie przekraczała wysokości wieży dawnego zamku. Dawny kościół miał najprawdopodobniej formę trójnawowej bazyliki, z sześcioprzęsłowym korpusem nawowym, którego nawa główna sięgała około 27 metrów. Nie wiadomo, jak wyglądało pierwotne prezbiterium ze względu na przemiany w kolejnych fazach budowlanych. Przypuszcza się, iż miało formę trójnawową, również bazylikową, o prostym zamknięciu. Już od początku budowy pieczę nad nią sprawowali gdańscy mieszczanie, jednak w przeciwieństwie do innych far w większych hanzeatyckich ośrodkach miejskich, prawa gdańskich mieszczan były podporządkowane restrykcjom Zakonu, dlatego też kształt świątyni był niezgodny z ambicjami mieszkańców Głównego Miasta. Zakończenie prac budowlanych datuje się na lata 1360—1361.

Niezależnie od hipotez na temat kształtu prezbiterium kościoła zbudowanego przez wcześniejszą generację, faktem jest, że następne pokolenie podjęło realizację budowy prezbiterium świątyni wprowadzając do pierwotnej koncepcji przestrzennej radykalną zmianę. Prezbiterium poprzedził nie jednonawowy, a trójnawowy transept o układzie halowym, w podobny sposób rozbudowano prezbiterium. Budowę tak pomyślanej części wschodniej rozpoczęto w latach siedemdziesiątych XIV w., a w latach 1379–1400 wzniesiono zewnętrzne mury halowego transeptu i prezbiterium. Pracami kierował mistrz murarski Henryk Ungeradin, znany także z budowy ratusza Głównego Miasta. W 1424–1447 rozbudowano transept i prezbiterium, pokryto dachem i wykończono ich szczyty. W wyniku tychże zmian powstała dysproporcja w wyglądzie zewnętrznym kościoła pomiędzy częścią wschodnią i zachodnią. Patronat nad budową świątyni w ostatniej ćwierci XIV wieku przejęła Rada Miejska Gdańska, która sterowała organizacją i zarządzaniem oraz pieczą nad finansowaniem prac budowlanych. Jeszcze w trakcie wojny trzynastoletniej, w latach 1454–1466 podwyższono wieżę, co było symbolicznym akcentem zwycięstwa gdańszczan nad Zakonem Krzyżackim. Podwyższono także wieżyczki na sygnaturkę na skrzyżowaniu naw oraz flankujące transept i prezbiterium. W 1484–1498 przekształcono pozostałą bazylikową część nawy na hale z rozszerzeniem naw bocznych. Od 1485 przy budowie pracował architekt Hans Brandt – z jego udziałem wzniesiono korpus nawowy.

W 1498–1502 przekryto świątynię sklepieniami gwiaździstymi, sieciowymi i kryształowymi, które konstruował Henryk Hetzel. 28 lutego 1502 wprawiono w sklepienie ostatni zwornik. Światło do wnętrza świątyni wpada przez 37 ogromnych okien różnej wielkości, w tym tylko 2 z (nowymi) witrażami. Dzięki umieszczeniu przypór we wnętrzu uzyskano między nimi duże przestrzenie, w których urządzono 29 kaplic.
W 1518 roku z inicjatywy ówczesnego proboszcza, Maurycego Ferbera, przy kościele powstała plebania w stylu wczesnego renesansu.

Okres luterański

Kilkanaście lat po ukończeniu prac budowlanych, zapoczątkowana w 1517 roku reformacja dotarła do Gdańska. W 1529 r. odbyło się w gdańskiej farze pierwsze nabożeństwo protestanckie, ale do 1572 r. główny ołtarz służył katolikom, którzy ponownie przejęli kościół dopiero po 1945 roku. Choć przez kolejne stulecia kościół służył gminie luterańskiej, do drugiej połowy XVII wieku proboszczami kościoła byli katoliccy duchowni wyznaczeni przez króla polskiego. W XVII wieku, obok kościoła Mariackiego, powstała Kaplica Królewska w celu odprawiania nabożeństw dla gdańskich katolików. Zgodnie z doktrynami Marcina Lutra zachowano w znacznym stopniu dawny średniowieczny wystrój, jednakże ściany pokryte polichromiami zostały pobielone. Poprzez wzniesienie nowych organów, chrzcielnicy i ambony zaakcentowano nową przestrzeń liturgiczną wewnątrz świątyni. Patronat nad świątynią sprawował gdański patrycjat, który uposażył kościół licznymi dziełami sztuki, których lwia część zawierała bogate treści ideowe wyrażające potęgę gdańszczan.

28 października 1730 Johann Sebastian Bach wysłał list (z elementami autobiograficznymi) do przyjaciela z lat młodości, Georga Erdmanna, zamieszkałego w Gdańsku. Bach bezskutecznie zabiegał w nim m.in. o „złożenie wielce przychylnej rekomendacji” na stanowisko kapelmistrza kościoła Mariackiego.

Od XIX wieku w kościele przeprowadzono szereg renowacji, które jak okazało się przyniosły skutek znacznego zwiększenia wytrzymałości konstrukcji kościoła (m.in. wieży zachodniej), chociaż ostatnia wojna znacznie zniszczyła świątynię. Wnętrze otrzymało kilka pomników, m.in. pomnik Marcina Lutra (ustawiony 10 listopada 1883, usunięty w 1946), tzw. Kriegsdenkmal, ponadto upamiętniający zwycięstwo Prusaków podczas ich wojny z Francją w latach 1870-71.

Zniszczenia wojenne i odbudowa
Podczas walk o Gdańsk w marcu 1945, w wyniku ostrzału artyleryjskiego, spłonęły drewniane konstrukcje dachów, runęło 40% sklepień, stopiły się niektóre dzwony, w tym największy Gratia Dei ważący 5300 kg, odlany w 1453. Część wyposażenia uległa zniszczeniu bądź rozproszeniu, eksponaty znajdują się m.in. w Muzeum Narodowym w Warszawie.

W 1946 rozpoczęto odgruzowywanie wnętrza i zabezpieczanie filarów i zachowanych sklepień, po czym podjęto odbudowę, którą kierowali: prof. Stanisław Obmiński, a od 1950 inż. arch. Marian Kossakowski. W tym czasie na dachu położono około 200 tys. dachówek.

17 listopada 1955 nastąpiło poświęcenie świątyni i przekazanie jej wiernym, ale prace trwały nadal, m.in. rekonstruowano hełmy wieżyczek i dach wieży.

Powracało stopniowo uratowane wyposażenie, odkryto fragmenty gotyckiej polichromii. W latach 1982–1983 ściany i sklepienia pokryto warstwą bieli wapiennej.

Najnowsze dzieje
Świątynia przeszła w ręce Kościoła rzymskokatolickiego na mocy decyzji Rady Narodowej z 29 stycznia 1946. Dziesięć lat po konsekracji kościoła 20 listopada 1965 papież Paweł VI podniósł kościół Mariacki do godności Bazyliki Mniejszej, a 2 lutego 1987 stał się Konkatedrą Diecezji, a od 1992 Metropolii Gdańskiej. Od 1979 proboszczem bazyliki Mariackiej był ksiądz infułat Stanisław Bogdanowicz, dzięki któremu do wnętrza powróciła znaczna część średniowiecznych zabytków ruchomych, po wojnie przejęta przez placówki muzealne Polski i Niemiec. W październiku 2014 kolejnym proboszczem został ks. Zbigniew Zieliński, którego z kolei zastąpił w grudniu 2015 ks. prałat Ireneusz Bradtke.

W 2017 przystąpiono do czyszczenia elewacji świątyni i wymiany pokrycia dachowego (ponad 7 tys. m kw. i ok. 100 tys. dachówek), które zakończyły się jesienią 2018 roku, a ich koszt wyniósł 15 mln zł brutto. W ramach prac odciążono mury, rezygnując z betonowych elementów konstrukcyjnych, zainstalowanych po wojnie w miejsce spalonych drewnianych (obecnie pozostały tylko stalowe). W tym czasie odtworzony został również znajdujący się w górnej części budowli wykusz, w którym dawniej znajdował się dźwig do transportowania ciężkich materiałów na poddasze. Renowacji poddany zostanie również XVI-wieczny ołtarz główny (po konserwacji którego możliwe będzie otwieranie i zamykanie skrzydeł zabytku). Likwidacji ulegnie podwyższenie w prezbiterium z lat 60. XX wieku.

W przyszłości przewidziana jest również renowacja i konserwacja płyt nagrobnych, kryjących miejsca pochówku 5 tys. osób pochowanych w kościele. Uszkodzenia płyt spowodowane zostały m.in. zniszczeniami wojennymi (zawaleniem się sklepień), czynnikami geologicznymi, upływem czasu i zapadaniem się dawnych miejsc pochówku.

W 2016 świątynię odwiedziło około 460 tys. osób.

Źródło: wikipedia.pl

Bazylika Mariacka w Gdańsku jest największym ceglanym kościołem, nie tylko w Polsce, ale i na świecie. Długość wynosi 105 metrów, a wieża mierzy 82 metry. Wewnątrz mieści się naraz 25 tys. osób.