Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja w Łowiczu
110-VI-19 z dnia 18.03.1961 r. oraz 123 z 18.08.1967 r.
Katedra łowicka została uznana za pomnik historii w 2012 r. Świątynia ma szczególne znaczenie dla historii i kultury Polski. Fundowali ją, a następnie hojnie wyposażali najwięksi rangą dostojnicy kościelni - arcybiskupi gnieźnieńscy (prymasi Polski od XV w.). Od XVI do XVIII w. Łowicz był głównym arcybiskupim miastem rezydencjonalnym, przez co, ówczesna kolegiata łowicka, obok katedry gnieźnieńskiej stała się najważniejszą świątynią w kraju i obiektem szczególnej troski purpuratów. W jej murach odbywały się synody kościelne, decydowano o najważniejszych sprawach Kościoła oraz Rzeczpospolitej. Interreks (funkcję tę sprawowali prymasi) przyjmował tu posłów w czasie bezkrólewia. Tutaj też odbywali pielgrzymki królowie. Obecna katedra jest nekropolią dwunastu arcybiskupów oraz wielu innych dostojników - mieszczącą najwyższej klasy nagrobki, wspaniałe przykłady złotnictwa oraz pamiątki historyczne, pozwalające na określenie tej świątyni sanktuarium nie tylko sakralnym, ale także sanktuarium historii i kultury Polski nierozłącznie związanej z dziejami Kościoła. Nad kolegiatą roztaczali szczególną pieczę arcybiskupi: Jakub Uchański, Jan Wężyk, Henryk Firlej, Maciej Łubieński, Jan Lipski, Stanisław Szembek, Teodor Potocki, Adam Komorowski. Pod ich patronatem, przy rozbudowie świątyni oraz przy pracach nad znajdującymi się w jej wnętrzu nagrobkami brali udział najwybitniejsi artyści doby nowożytnej działający na terenie Rzeczpospolitej (architekci: Tomasz Poncino, Konstanty Tencalla (?), Tylman z Gameren, Efraim Schroeger, Jakub Fontana (?), Karol Bay, rzeźbiarze: Jan Michałowicz z Urzędowa, Kasper Fodyga (?), Wilhelm van den Block (?), Abraham van den Block, Wilhelm Richter, Jan Chryzostom Redler (?), Jan Jerzy Plersch, Hieronim Canavesi, sztukatorzy: Jan Chrzciciel Falconi, Jan Michał Graff, Józef Pechner, malarze: Tomasz Dolabella (?), Adam Swach, Szymon Czechowicz).
Katedra łowicka jest bazyliką trójnawową o zbliżonym do kwadratu korpusie z dwuwieżową fasadą i z wydłużonym prezbiterium. Wysokie, siedmiokondygnacyjne wieże z boniowanymi narożami zwieńczone są późnobarokowymi hełmami, zrekonstruowanymi po II wojnie światowej. Pięcioprzęsłową nawę kościoła oddzielają od naw bocznych arkady dekorowane sztukaterią, wsparte na monumentalnych filarach z pilastrami. Korpus świątyni otaczają kaplice sepulkralne o rozwiązaniach architektonicznych i zdobniczych charakterystycznych dla epok, w których powstawały. Są to kaplice fundacji prymasów: J. Uchańskiego, J. Tarnowskiego, J. Wężyka, J. Lipskiego, A. Komorowskiego z cennym wyposażeniem oraz kaplica fundacji Jerzego Barszcza - mieszczanina łowickiego. We wnętrzu katedry wyposażonym w stylu barokowym wyróżniają się wysokiej klasy ołtarz główny projektu Efraima Schroegera z rzeźbami ewangelistów autorstwa Jana Jerzego Plerscha, ambona rokokowa, stalle oraz dzieła malarstwa m.in. wiązane z Tomaszem Dolabellą. Na szczególną uwagę zasługuje zespół płyt nagrobnych, nagrobków i epitafiów m.in.: renesansowa płyta z nagrobka prymasa Jana Przerembskiego autorstwa najpewniej Hieronima Canavesiego, renesansowo-klasycystyczny nagrobek prymasa Uchańskiego dłuta Jana Michałowicza o późniejszej oprawie projektu Efraima Schroegera, renesansowy nagrobek piętrowy wojskiego gostyńskiego Marcina Śleszyńskiego i jego żony Anny wiązany z warsztatem Jana Michałowicza, nagrobek chorążego łęczyckiego Piotra Tarnowskiego wykonany na pocz. XVII w. najpewniej przez Wilhelma van den Blocke, nagrobek prymasa H. Firleja autorstwa Abrahama van den Blocke i Wilhelma Richtera, nagrobek prymasów Andrzeja i Wacława Leszczyńskich z ok. 1660 r., epitafium prymasa Mikołaja Prażmowskiego z 2 poł. XVII w., nagrobek prymasa A. Komorowskiego projektu najpewniej Jakuba Fontany, a dłuta Jana Chryzostoma Redlera. W najbliższym otoczeniu katedry ograniczonym murowanym ogrodzeniem, na wschodnim jego odcinku, znajduje się klasycystyczna dzwonnica projektu Szymona Bogumiła Zuga.
Wpis do rejestru zabytków
- Kościół Kolegiacki p.w. Wniebowzięcia N.P. Marii i św. Mikołaja, wpisany do rejestru zabytków decyzją z dnia 18 sierpnia 1967 r., nr rejestru 123.
- Dzwonnica kościoła kolegiackiego, wpisana do rejestru zabytków decyzją z dnia 18 sierpnia 1967 r., nr rejestru 124.
- Strefa ścisłej ochrony konserwatorskiej miasta, wpisana do rejestru zabytków decyzją z dnia 20 maja 1993 r., nr rejestru 933 A.
Źródło: zabytek.pl
W XII w. książę Władysław Herman nadał dobra łowickie we władanie arcybiskupom gnieźnieńskim. Prawa kościoła gnieźnieńskiego do tej ziemi utrzymali późniejsi książęta dzielnicowi: Konrad Mazowiecki, Leszek Biały, Władysław Odonic, Kazimierz Opolski, a zniesiono je u schyłku XVIII w. W XV w. Łowicz zaczął pełnić funkcję miasta rezydencjalnego prymasów, a kościół łowicki podniesiono do godności kolegiaty. Obecna, barokowa świątynia powstała w XVII w. w wyniku przebudowy wcześniejszej budowli gotyckiej fundowanej przez arcybiskupa Jarosława Bogorii ze Skotnik. W 1525 r. wielki pożar miasta zniszczył gotycko-renesansowe wyposażenie kolegiaty. Zakrojoną na szeroką skalę przebudowę kościoła gotyckiego rozpoczęto w 1623 r. od wzniesienia dwóch zachodnich wież w stylu późnorenesansowym. W poł. XVII w. Tomasz Poncino, a później jego brat - Andrzej nadali budowli kształt barokowej bazyliki podwyższając ściany, a między wieże wkomponowując monumentalną barokową fasadę. Wnętrze świątyni zostało nakryte sklepieniem krzyżowym z gurtami i ozdobione bogatą sztukatorską dekorację architektoniczną autorstwa Jana Chrzciciela Falconiego. W otaczającym korpus kościoła zespole kaplic narastających od XVI w. znaleźli wieczny spoczynek arcybiskupi: Jakub Uchański, Jan Tarnowski, Jan Wężyk, Jan Lipski, Adam Ignacy Komorowski. W latach 1789-90 powstała wolnostojąca dzwonnica projektu Szymona Bogumiła Zuga. Kolegiata doznała poważniejszych szkód podczas II wojny światowej. Na skutek ostrzału artyleryjskiego spłonęły górne partie świątyni: hełmy wież, więźba dachowa, organy. Kościół szybko zabezpieczono i odbudowano ze zniszczeń. W 1992 r. papież Jan Paweł II ustanawiając w Łowiczu nową diecezję, nadał świątyni tytuł katedry, a w 1999 r. - Bazyliki Mniejszej.
Źródło: zabytek.pl
