Śluza "Biała Góra" w Białej Górze
Zespół obiektów hydrotechnicznych budowanych od XVI w. w celu rozdzielenia wód Wisły i Nogatu, który do tego czasu był głównym nurtem Wisły.
Podział ten był źródłem konfliktów pomiędzy Gdańskiem, a Elblągiem. Urządzenia zostały zniszczone w trakcie wojen szwedzkich i odbudowane w XIX w., jednak rozgałęzienie rzek przeniesiono o 4 km w dół, do miejscowości Piekło. System rozbudowano na pocz. XX w., dobudowując śluzę, jaz oraz wrota przeciwpowodziowe pomiędzy Doliną Wisły a Nogatem, a także mniejszą śluzę, która doprowadzała wody Liwy do Nogatu.
Stworzona regulacja pozwoliła na utworzenie szlaków wodnych, a tym samym rozwój żeglugi śródlądowej. Ostatnia modernizacja odbyła się w ramach projektu Pętla Żuławska i polegała na wybudowaniu przystani dla jednostek pływających tuż obok tzw. wielkiego upustu, najstarszego elementu węzła (1852 r., przebudowa 1879 r.). Warto wejść na szczyt upustu, skąd roztacza się piękny widok na Dolinę Wisły. W sąsiedztwie znajduje się rezerwat florystyczny z roślinnością stepową „Biała Góra”.
Źródło: pomorskie.travel
Punkt rozdziału wód Wisły na dwa główne ramiona, zwany Cyplemub Narożnikiem Montowskim był od dawna jednym z kluczowych punktów w działalności człowieka na Wiśle, zaś sposób rozdziału wód powodował w przeszłości liczne zatargi.
Na tym odcinku Wisły układ rzeki zmieniał się wielokrotnie. W dawnych czasach Nogat stanowił jedno z głównych ramion delty Wisły. Jeszcze ok. 1550r ok. 87% wód wiślanych spływało Nogatem. W XVI w rozpoczął się jednak proces obniżania się lustra wody w Nogacie – grożący z czasem wyschnięciem rzeki. Chcąc temu zapobiec miasta Gdańsk i Elbląg dążyły do stałej regulacji układu nurtu rzecznego m.in. przez przekopanie kanału pomiędzy Wisłą a Nogatem. W 1553r przekopano kanał pod Białą Górą, co uratowało Nogat od wyschnięcia. Wówczas jednak większość wód zaczęła płynąć Nogatem a Wisła przestała być żeglowna na odcinku Biała Góra – Gdańsk. Wywołało to wieloletnie spory o wodę, której niedobór stał się uciążliwy dla mieszkańców Gdańska a nadmiar szkodliwy dla miejscowości położonych nad Nogatem. Spory doprowadziły w 1612r do decyzji budowy tamy regulującej podział wód Wisły w stosunku do Nogatu jak 2:1. Tama ta spełniała swoje zadanie do wojen szwedzkich (połowa XVIIw). Zniszczenie jej przyniosło ponownie niekorzystny układ stosunków wodnych: Wisłą popłynęło 1/3 a Nogatem 2/3 przepływu. Dopiero jednak od 1830r podjęto ponownie zdecydowane próby w kierunku regulacji Wisły na dolnym odcinku.
W 1848r zatwierdzono projekt w myśl, którego odgałęzienie Nogatu od Wisły przeniesiono 4 km poniżej Białej Góry do m. Piekło, przekopując kanał i wznosząc drewniany jaz przeciw krze lodowej oraz system wałów przeciwpowodziowych (z tzw. wielkim upustem, służącym do odprowadzenia wód Liwy do Nogatu). Prowadzone pomiary wykazały podział wód pomiędzy Wisłą a Nogatem w stosunku 4:1. W 1879r podwyższono wał przeciwpowodziowy Wisły i przebudowano wielki upust. Kolejne radykalne decyzje zapadły w 1888r po przerwaniu wału przeciwpowodziowego i zalaniu kotliny elbląskiej. W latach 1889 – 95 uregulowano ujście Wisły, wykonując tzw. przekop oraz odcinając Wisłę Elbląską (Szkarpawę) i Wisłę Gdańską (Martwą Wisłę) śluzami w Gdańskiej Głowie i Przegalinie.
Mocą kolejnej decyzji w 1900r postanowiono wykonać regulację Nogatu. Regulacja Nogatu to praktycznie całkowite odcięcie dopływu z Wisły do Nogatu, obecnie Nogatem płynie do 30 m3/s (co stanowi ok. 3% przepływu średniego Wisły). Rzekę Nogat skanalizowano przyjmując, że szlak winien umożliwiać ruch statków o nośności 400 ton, długości 55m, szerokości 8m i zanurzeniu 1.6m. Stały poziom wód Nogatu zapewniają trzy stopnie wodne: Michałowo, Rakowiec i Szonowo o praktycznie identycznej konstrukcji, różniące się jedynie spadem i drobnymi szczegółami konstrukcyjnymi. Tak więc historia zatoczyła koło: kiedyś Nogatem płynęło ok. 87% przepływu Wisły obecnie niecałe 3%.
Obecny stan węzła wodnego Biała Góra ukształtował się w XIX – XX w. Z połowy XIX w (1852r) pochodzi tzw. wielki upust – najstarszy element węzła (przebudowany w 1879r).
Prace przy budowie właściwego, obecnie eksploatowanego stopnia rozpoczęto w sierpniu 1912r, zakończono w 1915r. Najpóźniej powstała obecnie nieużywana mała śluza w ujściu Liwy do Nogatu (wybudowana w latach 30-tych XX-tego wieku dla potrzeb żeglugi niewielkich jednostek rzeką Liwą).
Źródło: gdansk.rzgw.gov.pl
