Bazylika archikatedralna w Gdańsku - Oliwie
47 z dnia 14.11.1956
Archikatedra Oliwska – rzymskokatolicki kościół archkatedralny. Mieści się w dzielnicy Oliwa przy ul. Bpa Edmunda Nowickiego w Gdańsku, w województwie pomorskim. Należy do dekanatu Gdańsk Oliwa w archidiecezji gdańskiej.
23 listopada 2017 obiekt został wpisany na listę – Pomnik Historii.
Budowla jest trójnawową bazyliką z transeptem i wielobocznie zamkniętym prezbiterium z obejściem. Fasadę flankują dwie smukłe wieże, o wys. 46 m każda z ostro zakończonymi hełmami. Ożywia ją barokowy portal z 1688, jak również trzy okna różnej wielkości i trzy kartusze. Nad przecięciem naw góruje wieża dzwonów, typowy element budownictwa cysterskiego. Ma 107 m długości na zewnątrz (najdłuższy kościół Polski) i 97,6 m wewnątrz, 19 m szerokości, wysokość nawy głównej wynosi 17,7 m i jest najdłuższym kościołem cysterskim na świecie kryjącym dzieła sztuki sakralnej w stylu renesansowym, barokowym, rokokowym i klasycystycznym o wysokim poziomie artystycznym. Posadzka z lat 1634–1636 leży niemal metr niżej niż otaczający budowlę teren. Oprócz kaplic w świątyni znajduje się od strony północnej kruchta zbudowana w 1919 roku. Nawa północna, ambit i kaplica św. Krzyża zostały oskarpowane. Przypory z łękami, widocznymi nad dachem ambitu, wspierają wschodnie naroża prezbiterium.
Codziennie, z wyjątkiem świąt i niektórych innych dni podanych w harmonogramie demonstracji organów oliwskich odbywają się dwudziestominutowe koncerty, podczas których można słuchać muzyki wykonywanej na wielkich organach.
Organy chórowe, umiejscowione w południowym skrzydle nawy poprzecznej, powstały w 1680 roku jako instrument 14-głosowy. Twórcą instrumentu był Johann Georg Wulff.
W 1758 roku Johann Wilhelm Wulff przeprowadził renowację instrumentu, poszerzając przy tym dyspozycję do 18 głosów. Następnie, w 1874 roku, Karol Schuricht przeprowadził bliżej nieokreślone prace remontowe.
W 1902 roku berlińska firma Braci Oswalda i Paula Dinse przebudowała organy, wprowadzając trakturę pneumatyczną oraz pomniejszając dyspozycję do 14 głosów (2 manuały i pedał).
W latach 1934–1935 Joseph Goebel, przy okazji prac przy organach wielkich, zainstalował nową trakturę elektryczną i podłączył instrument do głównego kontuaru.
W 2003 roku zabytkowe organy chórowe zastąpiono sprowadzonymi z Niemiec 17-głosowymi współczesnymi organami firmy Emanuela Kempera o mechanicznej trakturze gry i elektrycznej trakturze rejestrów. Prace przeprowadził organmistrz Jerzy Kukla, instalując współczesny instrument w zabytkowej szafie organowej. Organy chórowe połączone są z organami wielkimi.
Źródło: wikipedia.pl
Rys historyczny (kalendarium):
- 2 lipca 1186 roku książę pomorski Sambor I (syn Subisława I) erygował filię cysterskiego klasztoru z Kołbacza nazywany Beatae Mariae de Oliva lub ad montem Olivarum, a od XII wieku Monasterium sanctae dei genitricis et virginis Mariae de Oliva.
- Rok 1224 – w czasie napadu pogańskich Prusów pierwsze romańskie oratorium spłonęło. Odbudowany i powiększony kościół w 1234 roku (lub w 1236) ponownie został zniszczony przez Prusów.
- Rok 1350 – zapalenie się sadzy w kominie spowodowało pożar i doszczętne spalenie się kościoła i klasztoru. Obecny kształt kościół i klasztor uzyskały w drugiej połowie XIV wieku.
- W roku 1577 – w czasie wojny Rzeczypospolitej z Gdańskiem – gdańskie wojsko najemne napadło na opactwo i spaliło je doszczętnie. Kościół odbudowano w latach 1578–1583.
- 14 sierpnia 1594 roku biskup włocławski Hieronim Rozdrażewski ponownie konsekrował kościół.
- W roku 1831 władze pruskie zlikwidowały klasztor Cystersów w Oliwie. Kościół i część zabudowań poklasztornych przydzieliły parafii katolickiej.
- Bullą z 30 grudnia 1925 roku papież Pius XI erygował diecezję gdańską; na jej mocy kościół oliwski uzyskał rangę katedry, a Oliwa stała się stolicą diecezji i siedzibą biskupów.
- 8 lipca 1976 roku papież Paweł VI podniósł katedrę do godności bazyliki mniejszej.
- Bullą z 25 marca 1992 roku papież Jan Paweł II utworzył archidiecezję gdańską z siedzibą w Oliwie, a bazylika stała się archikatedrą.
Wystrój katedry
Wewnątrz katedry znajdują się 23 ołtarze o dużej wartości historycznej, przeważnie barokowe i rokokowe, wykonane częściowo z marmuru lub jego imitacji. Ich treść ikonograficzna oddaje program kościoła potrydenckiego.
Zwracają uwagę dawny ołtarz główny wykonany w stylu renesansu niderlandzkiego z roku 1605 i obecny główny, najpełniejsze dzieło barokowe na Pomorzu (1688).
Obrazy w ołtarzach, prezbiterium i nawie głównej są dziełem XVII-wiecznych malarzy gdańskich: Hermana Hana (1574-1628), Adolfa Boya (1612-1680), Andrzeja Stecha (1635-1697) i Andreasa Schlütera (1660-1714).
Wystrój uzupełniają rokokowe kaplice św. Jana Nepomucena i św. Krzyża, ambona, płyty nagrobne, epitafia, grobowiec książąt pomorskich, nagrobek rodziny Kosów, krypta biskupia, zabytkowe żyrandole, baldachimy, cenny kultowo i artystycznie feretron przedstawiający Matkę Bożą z Dzieciątkiem, noszony na pielgrzymkach do Kalwarii Wejherowskiej oraz wiele innych zabytków kościoła i byłego klasztoru cystersów. Począwszy od 8 grudnia 2006 roku Matka Boża Oliwska została ogłoszona jako patronka modlitwy Różańca Rodziców.
W archikatedrze odbywają się koncerty organowe, a w zabudowaniach byłego klasztoru (obecnie Gdańskie Seminarium Duchowne) można oglądać zbiory muzeum diecezjalnego.
Organy wielkie
- 1761–1788: Johann Wilhelm Wulff (Oliwa)
- 1789–1793: Friedrich Rudolf Dalitz (Gdańsk)
- 1861–1865: Friedrich Kaltschmidt (Szczecin)
- 1933–1935: Joseph Goebel (Gdańsk)
- 1955: Wacław Biernacki (Kraków)
- 1967–1968: Zygmunt Kamiński (Warszawa)
Wiek XVIII i XIX
Wielkie organy oliwskie zaprojektował i zbudował w latach 1763–1788 o. Johann Wilhelm Wulff na zlecenie opata Jacka Rybińskiego. Gotowy instrument miał 83 głosy (5100 piszczałek), 3 manuały (Hauptwerk, Oberwerk, Kronwerk) i pedał, trakturę mechaniczną oraz 14 miechów klinowych. Wolnostojący stół gry umieszczony został na środku empory i był pierwszym tego typu w północno-wschodniej Europie. Prospekt ozdobiono rzeźbami w stylu rokokowym i wyposażono go w czynne do dzisiaj ruchome elementy (aniołowie z dzwonkami i trąbkami, gwiazdy, słońca, czyli tzw. orkiestra anielska). W tym czasie były to największe organy w Europie i prawdopodobnie na świecie.
Na polecenie nowego opata książęcego w latach 1790–1793 znany gdański organmistrz Friedrich Rudolf Dalitz przestawił kontuar w boczną część empory, co wiązało się z ingerencją w bardzo skomplikowaną, ze względu na rozmiary, trakturę instrumentu.
W latach 1863–1865 organy wielkie w duchu romantycznym przebudował Friedrich Kaltschmidt, organmistrz ze Szczecina. Zbudował nową trakturę mechaniczną, z organów Wulffa pozostawił 52 głosy (część z nich przerobił) oraz wszystkie piszczałki prospektowe, a 32 głosy wykonał na nowo. Zgodnie z panującymi wówczas tendencjami, trzeci manuał (Kronwerk) umieścił w szafie ekspresyjnej. Instrument po przebudowie posiadał 84 głosy rozdysponowane między 3 manuały i pedał.
Wiek XX i XXI
W czasie I wojny światowej część małych piszczałek została zarekwirowana przez pruską armię i przetopiona. W okresie międzywojennym dokonano w instrumencie największych zmian. W latach 1934–1935 gdański organmistrz Joseph Goebel rozbudował organy do 4 manuałów i wykonał nową trakturę elektro-pneumatyczną wraz z wiatrownicami. Z poprzednich organów wykorzystał 51 głosów (część z nich przerabiając i uzupełniając o nowe piszczałki). Ponadto połączył organy wielkie z chórowymi. Organy główne po przebudowie liczyły 82 głosy (+ 5 głosów transmitowanych).
W czasie II wojny światowej organy doznały licznych zniszczeń i ubytków. W pierwszych latach powojennych organy naprawiał Fryderyk Szwarc z Kartuz, uczeń i pracownik byłego zakładu Josepha Goebla. Pozwoliło to na częściowe uruchomienie instrumentu.
W 1955 roku Wacław Biernacki z Krakowa przeprowadził dalszy remont organów.
Ostatniej, jak dotąd, przebudowy, połączonej ze znaczną ingerencją w substancję brzmieniową organów dokonał w latach 1966–1968 warsztat organmistrzowski Zygmunta Kamińskiego z Warszawy, mając na celu dostosowanie organów do wymogów koncertowych. Wprowadzono nowy projekt dyspozycji, uzupełniono brakujące piszczałki i dobudowano nowy, samodzielny pozytyw, umieszczony w trzeciej zachodniej arkadzie.
Dziś wielkie organy oliwskie posiadają 96 głosów, 5 manuałów i pedał oraz trakturę elektro-pneumatyczną. Dysponują ponadto elektronicznym systemem zapisu 64 kombinacji (tzw. setzer), a także posiadają połączenie z organami chórowymi. Są jednymi z największych organów w Polsce. Piszczałki prospektowe w całości pochodzą od Wulffa i są zarazem najstarszą zachowaną częścią instrumentu. Mimo to, w kreowaniu dźwięku owe piszczałki nie biorą udziału, gdyż od czasu renowacji 1934-1935 funkcjonują jedynie jako atrapy zdobiące fasadę organów. Jednocześnie prawie cała wewnętrzna substancja brzmieniowa jest znacznie nowsza i pochodzi z okresów największych przebudów instrumentu, czyli z lat 1934–1935 i 1966-1968.
Pierwszym organistą organów oliwskich jest prof. Roman Perucki.
Źródło: wikipedia.pl
