Dom przedpogrzebowy "Mała synagoga” w Gliwicach
A/87/03 z 08.05.2003
Uważany za perełką architektoniczną w skali całego kraju, dom przedpogrzebowy na cmentarzu żydowskim w Gliwicach powstał w 1903 r. wg projektu wiedeńskiego architekta Maxa Fleischera. Składa się z prostokątnej głównej hali o wymiarach około 10 na 18 m, a jego wysokość wynosi 10 m. W skrzydłach znajdują się pomieszczenia kostnicy, mieszkanie strażnika cmentarnego, kancelaria i pokoik dla rabina.
Na posadzce ułożono ornament z czarno-białych płytek, sklepienie głównej sali przedstawiało rozgwieżdżone niebo. Budynek utrzymany jest w stylu neogotyckim, zdobią go ostrołukowe okna z powybijanymi dziś w większości witrażami oraz kute żelazne elementy. Budulcem była czerwona cegła.
Budynek niszczeje od czasów II wojny światowej. W celu ratowania zabytku, Miasto Gliwice przejęło dom przedpogrzebowy wraz z przylegającym do niego kirkutem, od Gminy Żydowskiej, której nie stać na jego wyremontowanie, z zastrzeżeniem uszanowania religijnego i historycznego znaczenia tego miejsca. Po przeprowadzeniu adaptacji budynek Małej Synagogi ma pełnić przede wszystkim rolę kulturalną i oświatową – zostanie w nim urządzone muzeum historii śląskich Żydów. Zagospodarowanie Małej Synagogi gliwiccy samorządowcy konsultują m.in. z Ambasadą Izraela oraz stowarzyszeniami żydowskimi. Za to, jak również za sam pomysł odkupienia zabytku od Gminy Żydowskiej (był to pierwszy taki przypadek w Polsce), Urząd Miasta był bardzo chwalony. Obecnie w budynku mieści się Dom Pamięci Żydów Górnośląskich.
Źródło: peuk.fiiz.pl
Pierwsze wzmianki o Żydach w Gliwicach pochodzą z XVII w., lecz faktycznie o większym napływie ich do miasta można mówić dopiero w XVIII w. Wtedy to bowiem władze pruskie nakazały Żydom przeniesienie się z lewego brzegu Odry na prawy brzeg, a jednym z miast wyznaczonym do tego osadnictwa zostały między innymi Gliwice.
Od poł. XIX w. Żydzi zaczęli odgrywać coraz większą rolę w życiu społeczno-gospodarczym miasta. Wielu z nich było cenionymi urzędnikami we władzach miejskich, niektórzy działali w organizacjach kulturalnych, związkowych, inni zakładali własne przedsiębiorstwa przemysłowe. Gliwiccy Żydzi byli właścicielami lub współwłaścicielami takich koncernów jak Oberschlesische Eisenindustrie A.G., Oberschlesische Kokswerke und Chemische Fabriken czy Oberbedarsgesellschaft. Właśnie w Gliwicach przy ulicy Dolnych Wałów 8 (obecnie Muzeum – Willa Caro), mieszkali Georg i Oskar Caro, którzy położyli niewątpliwie zasługi w rozwoju hutnictwa na Górnym Śląsku oraz rodzina Huldschinskich współwłaścicieli obecnej Huty 1-go Maja.
W miarę napływu ludności żydowskiej do miasta zachodziła konieczność utworzenia własnego ośrodka religijnego. Powstała gmina żydowska, a wraz z nią dom modlitw-synagoga.
Pierwsza synagoga została poświęcona 4 września 1812 r., a pierwszym rabinem był Józef Beer. W miarę wzrostu liczby ludności żydowskiej w Gliwicach zaszła konieczność znalezienia miejsca na cmentarz. Pierwsze pochówki odbywały się w wydzielonej kwaterze na cmentarzu przy ulicy Kozielskiej, a od 1815 r. przy obecnej ulicy Na Piasku. W 1910 r. założono nowy cmentarz żydowski przy ulicy Okrzei, tam też zbudowano dom pogrzebowy zwany Małą Synagogą. W 1932 r. staraniem gminy na cmentarzu tym postawiono pomnik żołnierzom pochodzenia żydowskiego poległym w czasie I wojny światowej. Pomordowanych w okresie II wojny światowej upamiętniono na tymże cmentarzu tablicą pamiątkową.
Kres ludności żydowskiej w Gliwicach położył dojście do władzy Hitlera i II wojna światowa. Podczas Nocy Kryształowej spalona została gliwicka synagoga, w latach wojennych działało w mieście getto. Zachowana w Żydowskim Instytucie Historycznym lista deportowanych Żydów gliwickich zawiera 578 nazwisk, nie zawiera jednak nazwisk deportowanych w 1943 r. Jest więc prawdopodobne, iż w latach 1942–1943 wywieziono z Gliwic do Oświęcimia ponad 600 osób.
Ostatnie posiedzenie zarządu niemieckiej gminy żydowskiej odbyło się w 1941 r. i tego okresu dotyczą wpisy do księgi protokołów. Następne wpisy sporządzone są już w języku polskim i pochodzą z 1945 r. Odtąd rozpoczęła się w Gliwicach działalność polska gmina żydowska.
Źródło: peuk.fiiz.pl
