Kościół pw. św. Mikołaja w Gniewie
249 z dnia 11.09.1962
Kościół św. Mikołaja w Gniewie – gotycki kościół rzymskokatolicki zbudowany przez Krzyżaków w XIV wieku.
Gotycka budowla poświęcona św. Mikołajowi, opiekunowi żeglarzy i kupców, jest kościołem w typie halowym, trzynawowym o harmonijnym zespole wnętrza. Nawy boczne są oddzielone od nawy głównej ośmiobocznymi filarami. W ciągu wieków fara rozrosła się przez przebudowanie bocznych kaplic: św. Anny i św. Katarzyny. Do nawy od wschodu przystaje absyda o wielobocznym zamknięciu, która jest najstarszą częścią kościoła. Okna prezbiterium jednodziałowe o ostrych łukach są bogato profilowane. Charakterystyczna dla gotyku pomorskiego, w swej surowej, fortecznej formie jest wieża, wbudowana w bryłę nawy. Po odnowieniu została ona zakończona od południa i północy szczytnicą schodkową. Silne skarpy o kilku uskokach wspierają w regularnych odstępach ściany naw. Obok konstrukcyjnego znaczenia posiadają walory dekoracyjne, akcentują pionowość budowli i rozczłonkowują jej powierzchnię.
Prezbiterium otwiera się do nawy tęczą o łuku ostrym, sfazowanym, wspartym na filarach przyściennych. W południowej ścianie prezbiterium znajduje się wejście do zakrystii. Nawy korpusu wydzielone są ośmiobocznymi filarami z cokołem oraz skromną opaską profilową w miejscu głowicy. Filary przyścienne wykazują mniejszy przekrój i później dodane wzmocnienie. Wzdłuż naw bocznych przebiegają ostrołukowe, sfazowane arkady, oparte na filarach. Kaplice tworzą wrażenie transeptu. W środkowej części korpusu znajdują się boczne portale.
Sklepienia
Wnętrze kościoła jest całkowicie przesklepione. Z pierwotnych sklepień gotyckich zachowały się: w prezbiterium – sklepienie gwiaździste o dekoracyjnym rysunku żeber, a w zakrystii – sklepienie krzyżowo-żebrowe. Podobne sklepienie posiada kaplica północna, podczas gdy południową przykryto sklepieniem gwiaździstym. Do okresu gotyckiego należy z pewnością także sklepienie pod wieżą, krzyżowo-żebrowe. Natomiast sklepienia naw wzorowano na sklepieniu prezbiterium.
Stalle
W prezbiterium stoją późnorenesansowe stalle z pierwszej ćwierci XVII wieku. Ustawione przy bocznych ścianach prezbiterium, otrzymały identyczną formę. Każda z nich posiada pięć siedzisk z przedpiersiem i wysokim zapleckiem z baldachimem. Skromną dekorację przedpiersi stanowią rauty na obrzeżach arkad i kanelowanych pilastrów, fryz z tryglifami oraz rząd ząbków pod gzymsem wieńczącym. W przeciwieństwie do nich zaplecki otrzymały bogate opracowanie rzeźbiarskie. Baldachim wieńczy gzyms. Urozmaiconym elementem są również ścianki boczne o faliście wyciętej krawędzi. Stalle, których detale rzeźbiarskie były niegdyś złocone, są wielokrotnie przemalowane.
Kropielnica
Pod wieżą stoi bezpośrednio na posadzce gotycka czasza dawnej chrzcielnicy (XV-XVI wiek), używana obecnie jako kropielnica. Wyciosana z granitu, półkolista o gładkiej powierzchni, posiada charakterystyczne wyżłobienie na pokrywę.
Dzwony
Z XVIII stulecia pochodzi dzwon zawieszony na wieży kościelnej i ozdobiony reliefem roślinnym z postaciami aniołków podtrzymujących kartusze. Na płaszczu dzwonu, od strony wschodu, umieszczony jest napis: PIA FUNDAMENTORUM FUDIT LIBERALITAS, imię dzwonu: S. NICOLAUS oraz relief z postacią św. Mikołaja. Od strony zachodu data: ANNO 1766 i podpis ludwisarza: ME FECIT CARL GOTTFRID ANTHONY. Dwa inne dzwony z 1883 roku pochodzą z rozebranego po wojnie kościoła ewangelickiego.
Źródło: wikipedia.pl
Obecna budowla wznosi się w miejscu starszego kościółka drewnianego, którego powstanie wiąże się z dawnym grodem bądź też z okresem przejęcia ziemi gniewskiej przez zakon cystersów. Dzieje budowy istniejącego do dziś kościoła murowanego są nieznane, wzniesiono go w ciągu XIV wieku, w drugiej ćwierci tego stulecia. Najpierw wzniesiono prezbiterium. Prawdopodobnie jeszcze przed połową XIV wieku przystąpiono do wznoszenia murów obwodowych korpusu. Całość prac zakończono w drugiej połowie XIV wieku. Jednocześnie z korpusem rozpoczęto budowę wieży, której forma z biegiem czasu ulegała zmianom. W drugiej połowie XV wieku, gdy Zakon opuścił miasto, wieżę podwyższono. Jak podaje Karol Górski w tym czasie (1466-1472) starostą Gniewa był Jakub Kostka, herbu Dąbrowa. Pewną wskazówkę na temat czasu ukończenia budowy wieży stanowić może data podana w napisie niezachowanego dzwonu gotyckiego – 1482. Z pracami budowlanymi tego okresu można łączyć dobudowanie do wschodniego przęsła korpusu kaplic nie przewidzianych w pierwotnym założeniu. Około 1557 roku kościół przejęli w swe posiadanie protestanci. Dopiero w 1596 roku zwrócono świątynię katolikom. Na przełomie XVII i XVIII wieku kościół dotknęła nieznana katastrofa. W jej wyniku zniszczeniu uległy górna część wieży i sklepienia naw, które zostały odbudowane i odrestaurowane. Stan budowli ulegał stopniowemu pogorszeniu. W pierwszych latach XIX wieku kościół był remontowany oraz przeprowadzono drobne naprawy. W latach 1875-1876 odbył się generalny remont kościoła. W okresie międzywojennym została przeprowadzona renowacja wnętrza kościoła. W 1945 roku pociski artyleryjskie uszkodziły wieżę i mury kościoła, zniszczone zostały dachy i wszystkie okna. Po wojnie przystąpiono do niezbędnych napraw, którymi w dużym stopniu kierował ks.Władysław Piaskowski CR. Prace remontowe trwają do dnia dzisiejszego.
Źródło: wikipedia.pl
