Kościół pw. św. Katarzyny w Jastrzębiu-Zdroju

Pierwsze wzmianki o kościele pod wezwaniem świętej Katarzyny Aleksandryjskiej pochodzą z protokołu powizytacyjnego sporządzonego w roku 1652. Kościół, o którym wzmiankowano był w tym czasie co najmniej drugą budowlą kościelną usytuowaną na tym terenie. Zbudowany z drewna, kryty gontem, z drewnianą dzwonnicą, w której zawieszone były trzy dzwony „bardzo pięknie dźwięczące”, deskowanym sufitem i ceglaną podłogą posiadał ołtarz główny poświęcony św. Katarzynie Aleksandryjskiej. Z biegiem lat pojawiło się mylne przeświadczenie, iż pierwotnie kościół nosił wezwanie Opatrzności Bożej. Ten pogląd przypuszczalnie zrodził się w momencie, kiedy to w parafii w roku 1764 powstało Bractwo Opatrzności Bożej, do powstania którego w znacznej mierze przyczynił się miejscowy właściciel dóbr – baron Jerzy Ludwik Strachwitz. Z czasem doszło do tego, iż odpust Bractwa przyćmił znaczeniem święto patronki kościoła. Kościół otaczał cmentarz, który w 1679 roku nie posiadał jeszcze krzyża, a który pojawił się dopiero w  roku 1688. W roku 1679 kościół posiadał dwa ołtarze – główny (w dalszym ciągu poświęcony św. Katarzynie) i boczny, a w roku 1688 dodano jeszcze trzeci. W tym okresie wykonano również na potrzeby kościoła konfesjonał, chrzcielnicę (najpierw z drewna, potem z kamienia), dwa srebrne kielichy, mosiężną, posrebrzaną monstrancję oraz cztery cynowe i dwa drewniane świeczniki. W roku 1773 u nieznanego z nazwiska malarza wodzisławskiego został zamówiony dla Bractwa Opatrzności Bożej charakterystyczny obraz Opatrzności Bożej, który to został następnie umieszczony w prezbiterium kościoła. Na drewnianej, trójkątnej desce zostało namalowane Oko Opatrzności Bożej, adorowane przez dwa anioły wyłaniające się zza chmur. Pod malowidłem umieszczono napis w języku staropolskim, który brzmi: „Módlcie się do Opatrzności Boskiey Boga naywyiżego, bośmy są iego lud y owieczki iego”. Z czasem obraz ten został uznany za cudowny.

26 czerwca 1811 roku miała miejsce wielka tragedia – tego dnia w świątyni wybuchł pożar – prawdopodobnie od uderzenia pioruna, który szczęściem nie zdołał strawić całej budowli. Zachowało się wyposażenie w postaci starych organów, stacji drogi krzyżowej, ław kościelnych, a także wspomnianego obrazu Opatrzności Bożej. Po pożarze postanowiono wybudować „prowizoryczny” kościółek o konstrukcji muru pruskiego, któremu rola świątyni przypadła jednak przez następne 14 lat. Na czas budowy nowego kościoła obraz został przeniesiony do zamku barona Strachwitza, który w późniejszym okresie zwany był „dworem na Dębinie” i znajdował się w okolicach szkoły podstawowej przy obecnej ulicy Katowickiej. Po jego śmierci malowidło przeniesiono do Rybnika, skąd z powrotem został sprowadzony do Jastrzębia na zamek. Trudny czas wojen napoleońskich sprawił, że dopiero w roku 1823 rozpoczęły się prace związane z budową nowego, murowanego kościoła. Idąc w ślad za mieszkańcami Szerokiej i Krzyżowic, zdecydowano o postawieniu murowanego kościoła. Głównymi orędownikami prac byli baron Strachwitz oraz proboszcz Fesser. Prace trwały do roku 1825, kiedy to 16 października odbyła się uroczystość poświęcenia świątyni. Jednocześnie prowadzone były prace rozbiórkowe tymczasowego kościoła. Podczas tych prac śmiertelnemu wypadkowi uległ 12-letni Janek Szajer. Tragedię tę upamiętnia ułożony w chodniku przed bocznymi drzwiami kościoła obramowany krzyż.

Prace wykończeniowe i wyposażanie kościoła trwały jeszcze przez sześć lat, do roku 1831. W 1836 roku zakupiono nowe obrazy stacji Drogi Krzyżowej, a dotychczasowe odsprzedano do kościoła w Skrzyszowie. Mimo ukończenia budowy kościoła obraz Opatrzności Bożej, zgodnie z życzeniem barona Strachwitza, pozostał nadal na zamku. Gdy zamek zmienił właściciela doszło do tego, iż obraz był poniewierany i w ostateczności znalazł się na strychu. Dopiero w roku 1931 dzięki staraniom księdza proboszcza Józefa Czernika obraz w uroczystej procesji został przeniesiony do kościoła i zawieszony na ścianie prezbiterium. W roku 1935 obraz został oddany do renowacji, której podjął się artysta malarz Kasper Pochwalski z Krakowa. Obraz otrzymał także nową, piękną, złocistą ramę.

Niepowetowaną stratą dla kościoła było skonfiskowanie przez władze pruskie dzwonów kościelnych, które przeznaczono na cele wojenne. Pozostawiono jedynie największy, ale za to pęknięty dzwon. W roku 1929 wierni parafii zakupili cztery dzwony, które w roku 1931 poświęcono. W roku 1933 zakupiono nowe organy wykonane w stylu barokowym. W roku 1939 przechodzący front wojenny na początku działań zbrojnych nie dokonał zniszczeń w kościele. W roku 1943 po raz drugi miało miejsce skonfiskowanie dzwonów na rzecz działań wojennych. 15 lutego 1945 roku podczas nalotu na dach kościoła spadła bomba, która zniszczyła wieżę i sklepienie budowli. W skutek tego wieżę ogarnął pożar, który roztopił ostatni dzwon. Kościół ucierpiał także od pocisków artyleryjskich, z których jeden uderzył we wschodnią ścianę, a drugi wpadając do wnętrza kościoła uszkodził figurę Najświętszego Serca Pana Jezusa. Po zakończeniu wojny przystąpiono do odbudowy kościoła. Położono nowy dach (z blachy ocynkowanej nad nawą, z blachy miedzianej w hełmie wieży), odremontowano wieżę, sklepienia, ściany i organy, a także zakupiono dwa nowe dzwony. W roku 1974 kościół otynkowano i odmalowano. W roku 1970 po raz kolejny nastąpił remont organów, a w roku później dokonano zmiany wystroju wnętrza kościoła polegającej na podniesieniu prezbiterium o 1,5 metra. Odnowiono także obrazy św. Józefa, św. Katarzyny oraz Opatrzności Bożej. Następny remont kościoła odbył się w roku 1991, a w grudniu 1994 roku zakończyła się renowacja zabytkowej ambony.

Kościół powstał jako budowa późnobarokowa z elementami klasycystycznymi nawiązująca do brył i przestrzeni wewnętrznej budowli (hala ścienno-filarowa, baldachimowy system sklepień, zaokrąglenia naroży, trójdzielna fasada z wtopioną w korpus wieżą, „centralizacja” wnętrza czy podziały elewacji) wznoszonych i spopularyzowanych w niewielkich wiejskich kościołach parafialnych Czech i Śląska. Kościół św. Katarzyny jest jedną z ostatnich świątyń zbudowanych w tej grupie. Elementy klasycyzmu przejawiają się głównie w szczegółach wystroju – feston w fasadzie, jońskie głowice pilastrów w prezbiterium czy ambona.

Budowla o zwartej, regularnej i monumentalnej bryle postawiona została na wzniesieniu i występującym o zmiennej wysokości cokole, dzięki czemu dumnie góruje nad okolicą. Jej charakterystycznym elementem jest kulminująca masywna wieża, którą wieńczy baniasty hełm z latarnią, i która wyrasta poza pobliski starodrzew. Wieża wbudowana w korpus świątyni z korpusem przybudówek tworzy w fasadzie środkowy dwukondygnacyjny ryzalit.

We frontowej, trzyosiowej fasadzie zachodniej umiejscowione zostało wejście główne do kościoła, nad którym znajduje się prostokątna tablica heraldyczna z herbem fundatorów świątyni – Strachwitzów. Nad tablicą znajduje się okno, które zwieńczone jest dekoracją w postaci klasycystycznego festonu laurowego, który zawiera tabliczkę z datą zakończenia budowy kościoła, czyli rokiem 1825. Po obydwu stronach okna znajdują się wnęki zakończone łukiem, w którym prawdopodobnie pierwotnie były umieszczone figury świętych. Niestety do dnia dzisiejszego nie wiadomo, kogo figury przedstawiały i w związku z tym nie można ich odtworzyć. Ściana frontowa posiada wyraźne podziały ramowe przeprowadzone za pomocą smukłych pilastrów doryckich (które zostały zdwojone w elewacji wieży), odcinków gzymsu cokołowego i pełnego belkowania z mocno wyładowanym, bogato profilowanym i kierowanym gzymsem. Mniej więcej w środku osi wieży umiejscowiony został trójkątny symbol – Oko Opatrzności. Nad nim znajduje się owalny okulus, nad którym znajduje się okno, a nad nim tarcza zegarowa (obecnie podświetlana w nocy). Tarcza zegarowa została „wciśnięta” pomiędzy architrawem i gzymsem wieńczącym całość belkowania sprawiając wrażenie ich „rozpychania”. Od strony północnej i południowej budowla posiada sześcioosiowe ujednolicone elewacje, które rozczłonkowane są regularnym układem ujednoliconych okien z prostymi podziałami ramowymi oraz zamkniętych drzwi (po dwie pary z każdej strony). Od strony południowej do korpusu budowli przylega dwukondygnacyjny aneks z wejściem bocznym, nad którym umieszczony jest mały otwór okienny i blenda. Nad nimi znajduje się okno nawiązujące swoją formą do pozostałych okien elewacji. Od wschodu znajduje się zaokrąglona część apsydy prezbiterialnej, która posiada ślepą płaską ścianę środkową i zaokrąglone jednoosiowe ściany boczne, w których znajdują się okna nawiązujące swoją formą do pozostałych. Całość zwieńczona jest belkowaniem i profilowanym gzymsem.

Jednonawowy kościół posiada krótkie, zamknięte spłaszczonym półkolem prezbiterium, do którego od południa przylega kwadratowa przybudówka o zaokrąglonych narożnikach mieszcząca na parterze zakrystię, a na piętrze dawną lożę kolatorską, która posiada sklepienia kolebkowe z lunetami. Trójprzęsłowa nawa oddzielona od prezbiterium pełnym łukiem tęczy zbudowana została na planie wydłużonego prostokąta o zaokrąglonych narożnikach, do której przylega wieża. Po bokach wieży znajdują się nie wyodrębniające się z bryły kościoła przestrzenie, które od północy stanowią kwadratową kaplicę, a od południa schody wiodące na chór i wieżę (które są dostępne także od strony zewnętrznej świątyni). Nawę i prezbiterium przykrywają sklepienia żaglaste na parzystych gurtach, natomiast ściany są rozczłonkowane parami pilastrów, pomiędzy którymi znajdują się płytkie wnęki przesklepione hemisferycznie. Murowany chór muzyczny, pod którym znajdują się trzy pola sklepień żaglastych rozdzielonych gurtami wsparty jest na trzech filarowych arkadach i posiada parapet podzielony pilastrami w części środkowej z nadwieszonym występem rozczłonkowanym puklowaniem. Sklepienia żaglaste odnaleźć można także w zakrystii, kaplicy i kruchcie pod wieżą. W wejściach do zakrystii i loży znajdują się drzwi klepkowe z okresu budowy kościoła. Wnętrze kościoła kryje w sobie szczątkowo zachowane wyposażenie barokowe, które znajdowało się w spalonym kościele drewnianym. Zalicza się do niego przede wszystkim obraz Opatrzności Bożej z 1773 roku, ambona i chrzcielnica, obraz św. Katarzyny, na którym widnieje wizerunek kościoła (wykonany ok. roku 1825) oraz cykl obrazów Drogi Krzyżowej z 1836 roku.

Źródło: peuk.fiiz.pl