Kościół pw. śś. Piotra i Pawła w Kotach

Koty wraz z okolicznymi miejscowościami są starymi osiedlami hutniczymi, w których od czasów średniowiecznych aż do poł. XIX w. mieściły się zakłady hutnictwa żelaza. Najstarsze wzmianki o osadzie pochodzą z I poł. XVI w. Pierwotnie cały teren dzisiejszej parafii Koty wraz z Tworogiem należał do Hrabstwa Toszeckiego. W latach 1660–1684 zarządzał nim hrabia Colonna. Kolejnymi właścicielami była rodzina Verdugo, a potem z powrotem Colonna.  

Pomimo iż Koty przez długi czas nie posiadały własnej parafii (należały do parafii w Wielowsi), od dawna istniał tutaj kościół filialny. Pierwszy – drewniany – powstał prawdopodobnie około 1530 r., o czym świadczy zachowana do dziś tablica umieszczona nad główną bramą kościoła. Świątynia w okresie reformacji, podobnie jak wiele innych kościołów, znajdowała się w rękach protestanckich. Stary drewniany kościół wraz z założonym wokół niego ewangelicko-katolickim cmentarzem mieścił się na obecnie ogrodzonym miejscu, przed główną bramą wejściową cmentarza. Kościół ten służył jeszcze przez kilkanaście lat nowo utworzonej parafii w Kotach, aż w końcu stał się całkowicie nie do użytku i został rozebrany w 1714 r., kiedy to wybudowano tutaj nowy masywny kościół istniejący do dnia dzisiejszego. Jak wynika z powyższej informacji, stary kościółek przez czas jakiś pełnił więc jeszcze funkcję fary parafialnej. Parafia w Kotach, pomimo że starania o jej utworzenie prowadził już hrabia Jerzy Leonard Collona (który zbudował m.in. kaplicę pw. św. Antoniego w Tworogu w 1666 r. i kaplicę Bożego Grobu w 1672 r. w Potępie), została ostatecznie erygowana 13 czerwca 1687 r. za czasów hrabiego Jana Franciszka Juliusza Verdugo.

Obecny kościół parafialny został wybudowany w 1714 r.  w sąsiedztwie pierwotnego kościoła drewnianego, zgodnie z obietnicą hrabiego Verdugo przez jego synów: Leopolda i Zygfryda. Murowana, barokowa świątynia od początku swojego istnienia posiadał niestety wady konstrukcyjne, które spowodowały je zamknięcie w latach 1763–1774. Wówczas to świątynią parafialną został mianowany kościół w Tworogu, przy którym notabene mieściła się również plebania. Odtąd dawną parafię kotowską nazywana tworogowską. Taki stan rzeczy trwał do 1920 r., kiedy ponownie erygowano parafię w Kotach z osobnym proboszczem w Kotach.   

Jeżeli chodzi o sam kościół doczekał się on remontu za czasów hrabiego Franciszka Józefa Collona. Następnie, w 1823 r. dokonano pierwszego remontu wieży, która przetrwała 109 lat i groziła zawaleniem. W tym samym roku na szczycie wielkiej wieży został uroczyście założony żelazny krzyż. Kolejne prace przy świątyni miały miejsce w 1883, 1907–1908, 1922 i 1931 r. W 1959 r. po raz drugi dokonano całkowitego remontu wieży. W latach kolejnych świątynię remontowano jeszcze wielokrotnie.

Źródło: peuk.fiiz.pl