Opactwo Benedyktynów w Tyńcu
A-169/M z 29 października 2008
Opactwo w Tyńcu jest najstarszym istniejącym w Polsce klasztorem kontynuującym tradycję benedyktyńską, zajmującym poczesne miejsce w historii Polski niemal od zarania jej państwowości. Począwszy od 1 poł. XI w., przez kolejne wieki, pełniło rolę ważnego ośrodka działalności misyjnej, życia liturgicznego i kulturalnego. Związane było także z istotnymi wydarzeniami politycznymi i postaciami historycznymi. Opactwo tynieckie powstało w ramach odbudowy przez Kazimierza Odnowiciela struktur państwowych i kościelnych monarchii piastowskiej zrujnowanych wskutek najazdu księcia czeskiego Brzetysława oraz rebelii pogańskiej. Fundowane wówczas klasztory benedyktyńskie miały zadanie wspierać odradzające się biskupstwa: Tyniec - biskupstwo krakowskie, Mogilno - gnieźnieńskie, Lubiń - poznańskie. Spośród nich, Tyniec, fundowany jako pierwszy, miał największe znaczenie gospodarcze i polityczne (świadczą o tym liczne przywileje uzyskiwane od papieży i monarchów). Przy współudziale Tyńca zakładano również inne klasztory benedyktyńskie np: na Ołbiniu (Wrocław), Łysej Górze, w Sieciechowie, Orłowej, Starych Trokach na Litwie. Ukształtowane przez ponad 900 lat założenie przestrzenne i zespół budowlany opactwa stanowią świadectwo dziedzictwa materialnego i niematerialnego o wyjątkowej randze w skali kraju. Opactwo tynieckie jest także cennym dokumentem architektury romańskiej XI w. oraz miejscem, z którym związane są najwyższej klasy dzieła rzemiosła artystycznego i sztuki iluminacji ksiąg. W architekturze, największe znaczenie ma faza romańska założenia. Mimo, że zachowana fragmentarycznie, stanowi jedno z nielicznych znanych świadectw budownictwa sakralnego tego okresu i jest jednym z głównych dokumentów sztuki romańskiej doby wczesnopiastowskiej. Wyjątkową rangę artystyczną prezentuje także rozproszone w XIX w. wyposażenie klasztoru. Niektóre z ocalałych i zidentyfikowanych paramentów i ksiąg liturgicznych to unikaty należące do największych i najstarszych skarbów przechowywanych obecnie w zbiorach polskich, np.: złoty kielich podróżny i patena z grobu nr 8 z poł. XI w., fragmenty pastorałów z kości słoniowej z XI w., piętnastowieczne kielichy opatów Macieja i Andrzeja, zabytki piśmiennictwa średniowiecznego i nowożytnego: Sakramentarz tyniecki z XI w., Graduał opata Mścisława z ok. 1390 r., Antyfonarz opata Mścisława przed 1409 r., Graduał opata Macieja Skawinki ok. 1460 r., Antiquitates Iudaice libri XX oraz De bello Iudaico libri VII Józefa Flawiusza.
Opactwo położone jest na południowy zachód od centrum Krakowa (od 1973 r. w granicach administracyjnych miasta), na wapiennej stromej skale nad Wisłą. Dziedziniec klasztorny otacza zespół kamiennych i kamienno-ceglanych zabudowań: kościół pod wezwaniem św. św. Piotra i Pawła, zabudowania klasztorne, mury obronne, tzw. opatówka - budynek bramny, budynki gospodarcze, zespół folwarczny oraz ogród. Trójnawowy kościół złożony jest z krótkiego, trójprzęsłowego barokowego korpusu i wydłużonego, czteroprzęsłowego, gotyckiego prezbiterium zamkniętego trójbocznie. Jego fasadę akcentują czworoboczne wieże zwieńczone spłaszczonymi hełmami namiotowymi. W podziemiach, pod prezbiterium zachowały się fragmenty murów świątyni romańskiej. We wnętrzu kościoła zastosowano międzynawowy podział filarowo-arkadowy oraz sklepienie kolebkowe. Nawy boczne zaadaptowano na kaplice otwierające się do nawy głównej łukiem arkadowym i połączono między sobą wąskimi przejściami (schemat jezuicki). Kościół wyposażony jest m.in.: w barokowe ołtarze i balustrady z czarnego marmuru dębnickiego, stalle z XVII w. z obrazami na zapleckach ilustrującymi dzieje zakonu benedyktynów, ambonę w formie łodzi św. Piotra z XVIII w. Od południowej strony kościoła znajduje się czworoboczny klasztor z wirydarzem i otaczającymi go krużgankami oraz trójskrzydłowy kompleks zgrupowany wokół drugiego wirydarza. Dziedziniec główny zamyka od południa skrzydło dawnej biblioteki, od zachodu - mury kurtynowe, a od północy - tzw. opatówka - budowla tworząca zespół bramny. Na dziedzińcu klasztornym znajduje się sześciokątna studnia z pocz. XVII w. z zadaszeniem z XIX w. Do klasztoru prowadzi aleja lipowa z XVIII w.
Źródło: zabytek.pl
Opactwo, usytuowane na wapiennym Wzgórzu Klasztornym nad Wisłą, ufundował najprawdopodobniej Kazimierz I Odnowiciel w 1044 r. Działo się to po kryzysie młodego państwa, wywołanym pogańskim buntem i czeskim najazdem. Benedyktyni mieli wspierać odbudowę państwa i Kościoła. Pierwszym opatem został Aaron z Cluny. Część badaczy uważa natomiast, że opactwo tynieckie dla benedyktynów obecnych wcześniej w Krakowie ufundował dopiero syn Kazimierza Odnowiciela, Bolesław II Szczodry.
W II połowie XI w. powstał zespół romańskich budowli: trójnawowa bazylika oraz zabudowania klasztorne. W średniowieczu Tyniec znajdował się na terenie przygranicznym, a bliskość stołecznego Krakowa czyniła z opactwa przedmiot sporów jako miejsca o charakterze obronnym. Znajdująca się u stóp wzgórza przeprawa przez Wisłę miała duże znaczenie komunikacyjne, ale także ekonomiczno-skarbowe. W 1. połowie XIII stulecia założenie klasztorne zostało otoczone kamiennym murem. Taki system obrony okazał się jednak niewystarczający, bo w 1259 roku klasztor został zniszczony podczas najazdu tatarskiego. W II połowie XIII wieku na terenie opactwa wzniesiony został książęcy zamek na planie trójkąta z wieżą od strony skarpy wiślanej. W 1306 r. szwagier biskupa Jana Muskaty Gerlach de Culpen obległ, zdobył i spalił sprzyjające Władysławowi Łokietkowi opactwo. Na początku XIV w. we wschodnim skrzydle klasztornym powstał krzyżowo sklepiony kapitularz, a w XV w. otaczające wirydarz gotyckie krużganki. Nowy gotycki kościół zbudowano w XV wieku, a jego konsekracja miała miejsce w 1463 r. za rządów opata Macieja ze Skawiny. W XV wieku benedyktyni tynieccy zaliczali się do najbogatszych konwentów w Polsce – jak napisał Jan Długosz, benedyktyni tynieccy posiadali dobra, składające się „ze stu wsi i pięciu miasteczek”. Gdy w 1457 r. król Kazimierz Jagiellończyk wykupił księstwo oświęcimskie i księstwo zatorskie, Tyniec stracił znaczenie jako strażnica graniczna. Z tego powodu w XVI wieku budynek zamku przeszedł na własność klasztoru i został zaadaptowany na siedzibę opata. W latach 1618–1622 benedyktyni przebudowali gotycki kościół w stylu barokowym i w tej postaci zachował się zasadniczo bez zmian do naszych czasów. Nowy kościół konsekrowano 8 maja 1622. Barokowa przebudowa objęła również klasztor. Opactwo zostało zniszczone przez wojny w połowie XVII wieku, lecz wkrótce zostało odbudowane w stylu barokowym i powiększone (m.in. o bibliotekę). W XVIII wieku wzniesiono u podnóża wzgórza klasztornego mury obronne z basztami, później unowocześnione o bastiony. Kolejne zniszczenie dotknęło zabudowania klasztorne w latach 1771–1772 w związku z zamienieniem ich na punkt oporu konfederatów barskich, których oblegały w nim wojska rosyjskie, bombardując klasztor.
Mocą zawartego ze Stolicą Apostolską konkordatu wschowskiego w 1737 roku królowie Polski mieli prawo mianowania tynieckich opatów komendatoryjnych.
Odbudowy dokonał opat Florian Amand Janowski. W 1816 r. opactwo zostało zlikwidowane przez zaborców austriackich. W 1821 r. kościół został siedzibą biskupstwa tynieckiego z biskupem Grzegorzem Tomaszem Zieglerem na czele. Diecezję tę w roku 1826 r. przeniesiono do Tarnowa. Ostateczny cios zadał opactwu pożar, który wybuchł od pioruna uderzenia w 1831 r. i po którym odnowiono tylko kościół. Po okresie dziewiętnastowiecznego zaniedbania tyniecki kościół został odzyskany dla diecezji i odnowiony przez kardynała Jana Puzynę.
Mnisi, dzięki inicjatywie belgijskiego benedyktyna Karola van Oosta, powrócili do Tyńca po 123 latach 30 lipca 1939, a od 1947 r. odbudowywali podniszczony kompleks. W 1968 r. przywrócono opactwo.
8 maja 1991 o. Włodzimierz Zatorski założył przy opactwie Wydawnictwo Benedyktynów „Tyniec”. 14 stycznia 2006 dekret opata Bernarda Sawickiego powołał do życia Benedicite – Jednostkę Gospodarczą Opactwa Tynieckiego. Wtedy też rozpoczął się ostatni etap odbudowy. Jednostka zajmuje się m.in. sprzedażą produktów pod marką Produkty Benedyktyńskie. W lipcu 2008 roku została odbudowana tzw. Wielka Ruina i powstał Benedyktyński Instytut Kultury Aby chronić Dobro.
19 sierpnia 2002 opactwo w Tyńcu odwiedził papież Jan Paweł II.
Na terenie klasztoru mieści się muzeum opactwa oraz dom gościnny, restauracja, kawiarnia oraz sklep z produktami klasztornymi.
Opactwo należy do benedyktyńskiej Kongregacji Zwiastowania.
Źródło: wikipedia.pl
