Ruiny Walcowni w Nietulisku Dużym

Zakład walcowni powstał w latach 1834 – 46 w ramach działalności inwestycyjnej Banku Polskiego i projektu Karola Knake. Pierwsze urządzenia hydrotechniczne zaczęto wznosić od 1824 roku. Oprócz zakładu przewidziano także starannie rozplanowane osiedle przemysłowe.

Na osi podłużnej zwanej produkcyjną umiejscowiono zbiornik wodny, kanał i budynek walcowni. Na osi poprzecznej, nazwanej komunikacyjną wzniesiono zabudowania fabryczne i osiedle mieszkaniowe (dziś oddzielone drogą Ostrowiec – Starachowice). Na zabudowania fabryczne składały się: suszarnia na planie prostokąta, dwa budynki kontrolne, stajnia mała, oraz budynek dyrekcji (obecnie szkoła), oraz budynek magazynu wyrobów.

Samą walcownię początkowo stanowiły 2 koła wodne i turbina Girarda o łącznej mocy 100 KM, 2 walcownie blach, oraz 8 pieców.

Osiedle mieszkaniowe wybudowano na placu zamkniętym wielobocznie z rozchodzącymi się od niego promieniście uliczkami. Łącznie osiedle liczyło 36 domów robotniczych. 4 domy majstrów, 1 dla urzędników, oraz budynek koszar robotniczych. Domy były zbudowane z kamienia, parterowe, kryte dachem dwuspadowym.

Walcownia wyposażona była w dwa ciągi walcarek (40 par walców różnych wymiarów), nożyce do cięcia blach, tokarnię i piece grzewcze. Urządzenia napędzano za pomocą jednej z pierwszych zainstalowanych w Królestwie Polskim turbin wodnych i wielkiego śródbiernego koła wodnego.

Zakład początkowo zatrudniał 150 pracowników i wyrabiał do 120 tys. Centarów (ok. 4800 ton) żelaza walcowanego rocznie. W ciągu XIX wieku zakład był modernizowany, m.in. w 1890 roku zainstalowano lokomobil, a od 1885 roku pracowały już trzy turbiny. Dzięki modernizacją zakład był w stanie wytworzyć 350 tys. Pudów ( ok. 5740 ton) wyrobów rocznie.

Upadek zakładu nastąpił po powodzi w 1903 roku, która zniszczyła zalew w Brodach odcinając zasilanie rzeki Kamiennej. Oficjalnie zakład zamknięto w 1905 roku. Walcownia wchodziła w skład tzw. kombinatu metalurgicznego rzeki Kamiennej i była końcowym ogniwem jego produkcji. Zachowały się mury budynków produkcyjnych z arkadowymi sklepieniami, urządzenia wodne z przepustami oraz most.

Zespół urbanistyczno-przemysłowy Nietuliska Fabrycznego został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych (nr rej.: 436 z 21.06.1967, 318 z 1.12.1956).

Źródło: wikipedia.pl