Twierdza Osowiec

Twierdza Osowiec zbudowana w drugiej połowie XIX wieku w osadzie Osowiec-Twierdza w gminie Goniądz, powiat moniecki, to przykład rosyjskiej szkoły fortyfikacyjnej z zaawansowanym systemem poligonalnym. Podczas I wojny światowej zasłynęła 6,5-miesięczną obroną, a na początku XX wieku była uznawana za jedną z najnowocześniejszych twierdz na świecie. Mimo wielu oblężeń nigdy nie została zdobyta.

Geneza

Klęska Rosji w wojnie krymskiej pokazała, że armia rosyjska jest przestarzała i ustępuje siłom zbrojnym innych państw europejskich. Ocena położenia strategicznego Rosji w przyszłej wojnie według studium „Uwagi o obronie Rosji” gen. Mikołaja Obruczewa, m.in. zakładała utrzymanie terenów między rzekami Niemen – Biebrza – Narew – Bug – Wisła. Aby osiągnąć zamierzony cel, należałoby zbudować system umocnień, który by w pełni zabezpieczał północno-zachodnią granicę Imperium Rosyjskiego. Utrzymanie tych terenów (efektywna obrona – nękanie przeciwnika) pozwalało na przeprowadzenie swobodnych uderzeń na kierunkach Berlin, Wiedeń i Budapeszt. W planach strategicznych dowództwa rosyjskiego rejon umocnień Twierdzy Osowiec stanowiłaby główny węzeł oporu na linii przewidywanego uderzenia armii niemieckiej z kierunku Prus Wschodnich. Rola operacyjna tej twierdzy oraz specyfika położenia i jej struktura (jako budowli – rejonu umocnień) przeznaczona była do prowadzenia długotrwałej wojny obronnej, a także do przeprowadzenia ewentualnego kontruderzenia na kierunku Prus Wschodnich. 29 maja 1873 roku car Aleksander II Romanow wydał rozkaz rozpoczęcia prac przygotowawczych do budowy twierdzy w miejscowości Osowiec, która jednocześnie broniłaby linii kolejowej na trasie Białystok – Królewiec. Główny Zarząd Inżynieryjny (podległy Ministerstwu Wojny) powierzył opracowanie projektu fortyfikacji inż. woj. płk. L. Hildebrandtowi. Koncepcja przewidywała w pierwszym etapie budowę twierdzy pierścieniowej o średnicy 6–8 km składającej się z 9 fortów, 4 położonych po prawej stronie rzeki Biebrzy, tzw. zarzecznych („Sośnia”, „Kapice”, fort Zarzeczny (zbudowany później jako nr 2) i „Wólka”) oraz 5 fortów położonych po lewej stronie rzeki. Koszt budowy umocnień oszacowano na około 10 mln rubli w złocie. Ogrom kosztów oraz wybuch wojny z Turcją spowodował wstrzymanie decyzji w sprawie budowy fortyfikacji. Po zakończeniu wojny imperator Rosji Aleksander II Romanow nakazał 21 lipca 1879 roku ministrowi wojny gen. adiutantowi D. Milutinowi niezwłocznie umocnić zachodnią granicę z Prusami Wschodnimi. Ukazem carskim pod koniec lat 70. XIX wieku została wykupiona część gruntów wsi Osowiec wielkości ponad 1000 ha położonych na lewym brzegu rzeki Biebrzy, a mieszkańcy wsi zostali przesiedleni na nowe tereny.

Charakterystyka

Twierdza Osowiec była to typowa twierdza zaporowa. Usytuowana w zwężeniu bagien biebrzańskich tworzyła jakby trójkąt forteczny razem z twierdzami w Grodnie i Kownie. Wspomniane trzy twierdze miały bronić skrzydeł wysuniętego obszaru Królestwa Polskiego przed odcięciem.

Twierdza zbudowana została w latach 1882–1887 (pierwsze prace projektowe prowadzone były już od 1873) i modernizowana do 1892 r. Głównym projektantem twierdzy był gen. Eduard Iwanowicz Totleben. Ponownie zmodernizowana została po wojnie rosyjsko-japońskiej 1904–1905. Na początku I wojny światowej uzupełniona została elementami fortyfikacji polowej.

Przed II wojną światową, już pod zarządem wojska polskiego, została wzmocniona fortyfikacjami stałymi.

Twierdza jako jedna z nielicznych nigdy nie została zdobyta, a jej obrona w 1915 roku przeszła do historii jako „Atak umarłych”, stąd porównana została z działaniami wojennymi w 1916 r. pod Verdun we Francji.

Budowa

W skład twierdzy wchodziły 4 forty: Centralny – fort nr 1, Zarzeczny – fort nr 2, Szwedzki – fort nr 3 i Nowy – fort nr 4. Pierwsze trzy forty projektował inż. woj. ppłk. Rościsław Krassowski, natomiast fort IV inż. woj. kpt. szt. Nestor Bujnicki, ten sam, który projektował Twierdzę Modlin. Fort IV był pierwszym i jedynym fortem w Imperium Rosyjskim, którego obiekty w całości wylewano jako betonowe monolity.

Główną pozycję obronną stanowił fort Centralny, będący cytadelą twierdzy. Przedmoście na prawym brzegu rzeki Biebrzy tworzyła tzw. pozycja za rzeką z fortem nr 2, nazywanym Zarzecznym, oraz pozycje wysunięte „Sośnieńska” i „Las Białoszewski”. Twierdza Osowiec stanowiła prototyp współczesnego rejonu umocnionego oraz przykład skutecznego połączenia elementów fortyfikacji stałej i polowej. Fort I był obiektem o niespotykanej wielkości (2,6 km w obwodzie). Na jego terenie oprócz budowli bojowych znalazły się dwupiętrowe ceglane koszary dla wojska, lazaret, baraki magazynowe, ceglane i drewniane domy dla kadry oficerskiej oraz cerkiew.

Źródło: wikipedia.pl