Założenie rezydencjonalno-urbanistyczne w Rydzynie

Rezydencja rydzyńska powiązana z otoczeniem urbanistycznym jest cennym i czytelnym do dziś przykładem kompozycji wiążącej przestrzennie kilka sprzężonych osiowo elementów ukształtowanych w XVII i XVIII wieku.
Odznacza się wyjątkowymi wartościami historycznymi, urbanistyczno-architektonicznymi i naukowymi i należy do najwybitniejszych i najlepiej zachowanych realizacji tego typu w Polsce.

W ciągu swej sześćsetletniej historii Rydzyna stała się areną wydarzeń historycznych poprzez związek z osobami znanymi i zasłużonymi dla historii i kultury polskiej. Od początku XV w. do 1909 r. należała do rodów: Rydzyńskich, Leszczyńskich i Sułkowskich. Zamek rydzyński zajmował król Stanisław Leszczyński, a gościli w nim: król August II Mocny i król Szwecji Karol XII. W latach 1928-1939 w murach dawnej rezydencji działało eksperymentalne Gimnazjum i Liceum im. Sułkowskich - jedna z najlepszych szkół II Rzeczpospolitej.

W kompozycji zespołu rezydencjonalneo-urbanistycznego, która mimo zasadniczych elementów rozplanowania z 1 poł. XV w. ukształtowała się dopiero w ciągu następnych stuleci, uwidoczniły się aspiracje polityczne dawnych właścicieli i swobodne korzystanie z europejskich wzorców artystycznych (francuskiego czy włoskiego baroku i klasycyzmu). Główne budynki i zespoły sprzężone osiowymi ulicami podporządkowane zostały dominującemu oraz najważniejszemu elementowi kompozycji - zamkowi. W prace budowlane na jego terenie zaangażowani zostali wybitni architekci i artyści: Józef Szymon Bellotti - architekt nadworny króla Jana III Sobieskiego, Michelangelo Palloni, Pompeo Ferrari, Karol Martin Franz, Ignacy Graff, Jerzy Neunhertz, Jan Christian Grünewald oraz artyści z kręgu Andreasa Schlütera. Otaczający zamek park zaprojektowany w duchu baroku (chociaż później przekształcony) należał do jednych z pierwszych polskich realizacji z początków XVII w. Zamysł kompozycyjny: podział na kwatery, rozległe perspektywy widokowe i jednorodność architektury, przywodzi na myśl znaczące realizacje francuskie: ogród luksemburski lub otoczenie rezydencji Richelieu w Paryżu.

Zespół rezydencjonalny wraz z otoczeniem urbanistycznym usytuowany jest w północno-wschodniej części Rydzyny. W jego skład wchodzą: okazały zamek (osadzony na kwadratowej platformie otoczonej fosą z mostem), rozległy park (na planie prostokąta także otoczony kanałem, z dużym basenem), położone na północ od nich monumentalne oficyny i budynki gospodarcze (zgrupowane wokół dziedzińca honorowego) oraz założenie ogrodowe z budynkiem strzelnicy. Od strony zachodniej obszar zespołu zamkowego powiązany jest z terenem centrum miasta o kolistym zarysie, niegdyś ograniczonym fosą (dziś zachowaną tylko w partii zachodniej). Centralną częścią założenia miejskiego jest kwadratowy rynek zabudowany przeważnie piętrowymi kamienicami w szczytowym lub kalenicowym układzie. W jego zachodniej pierzei znajduje się ustawiony szczytem piętrowy ratusz, a na środku wotywny rokokowy pomnik św. Trójcy. Na południowy-wschód od rynku położony jest orientowany kościół parafialny z okazałą plebanią. Główne budynki i zespoły sprzężone są osiowymi ulicami. Najważniejsze to: oś wschód-zachód, zamknięta budynkiem ratusza, biegnąca w kierunku zamku (obok dawnego konwentu pijarów) i dalej aleją parkową; oraz oś północ-południe (ulice Wolności, Rzeczypospolitej) przebiegająca od kościoła poewangelickiego przez rynek ku Kłodzie, dawniej kończąca się centralnym placem, przy którym stały nieistniejące obecnie budynki kościoła i szpitala.

Najważniejszym elementem zespołu spinającym całą kompozycję przestrzenną jest czworoboczny zamek z niewielkim dziedzińcem wewnętrznym. O jego sylwecie decydują cztery narożne baszty i ryzality: płytki w zachodniej elewacji i prostokątny w północnej. Murowany z cegły, w partiach najstarszych murów o układzie gotyckim z użyciem kamienia, w pozostałych jest otynkowany. Jego czterokondygnacyjne elewacje zostały ujednolicone w 1 poł. XVII w. Zdobi je rokokowy wystrój, jedynie w części centralnej elewacji ogrodowej zachował się detal z czasów Leszczyńskich (supraporta ponad wejściem). Spośród zrekonstruowanych wnętrz zamkowych wyróżniają się reprezentacyjne sale drugiego piętra: Kolumnowa (zwana też balową), Morska i Czterech Pór Roku oraz umieszczona w głównym ryzalicie klatka schodowa z rzeźbami Marsa i Diany.

Położony w pobliżu kościół p.w. św. Stanisława wzniesiono na planie prostokąta o zryzalitowanych skrajnych przęsłach ścian podłużnych i zaokrąglonych narożnikach. Korpus łączy się z czworoboczną wieżą umieszczoną na osi fasady. Wnętrza świątyni ze sklepieniami żaglastymi zachowały bogaty wystrój sztukatorski. Do terenu cmentarza przykościelnego przylega piętrowa plebania.

Na zamknięciu osi północ-południe (od strony północnej) znajduje się ceglany poewangelicki kościół zbudowany jako salowy z emporami we wnętrzu (obecnie nieużytkowany i częściowo zniszczony). W skład zespołu świątyni wchodzi cmentarz przykościelny i skromny budynek dawnej pastorówki.

Źródło: zabytek.pl