Średzka Kolej Powiatowa

Budowa
Historia Średzkiej Kolei Powiatowej rozpoczęła się w roku 1892, gdy rząd pruski wprowadził w życie ustawę o kolejach lokalnych. W jej wyniku stworzono liczne ułatwienia dla lokalnych przedsięwzięć kolejowych, co zaowocowało szeregiem podobnych inicjatyw.

W roku 1898 z inicjatywy właścicieli majątków ziemskich na trasie z Poznania do Środy rozpoczęto budowę łączącej te majątki linii kolejowej. W pierwszym etapie zbudowano 11 kilometrowy odcinek normalnotorowy ze stacji Poznań Główna (obecnie Poznań Wschód) do wsi Kobylepole (obecnie w granicach Poznania) która należała do jednych z inicjatorów budowy, rodu Mycielskich, gdzie zbudowano dworzec przeładunkowy z toru normalnego na wąski.

W roku 1902 ukończono budowę głównej linii wąskotorowej (o rozstawie szyn 1000 mm) na trasie Kobylepole – Środa Wielkopolska Miasto – Zaniemyśl. Długość linii głównej wyniosła 59 km. Zgodnie z założeniami kolej służyła przede wszystkim do przewozów płodów rolnych (głównie buraków cukrowych) z licznych majątków położonych wzdłuż trasy, do których pobudowano bocznice. Od początku utrzymywano również ruch osobowy.

Po wojnie kolej znajdowała się pod zarządem przymusowym PKP, a w roku 1949 została przez PKP przejęta. Utworzono wówczas Zarząd Średzkiej Kolei Wąskotorowej, który sprawował pieczę nad jej działalnością.

Schyłek
W 1952 roku, w ramach ujednolicania przejętych przez PKP kolei wąskotorowych rozpoczęto przekuwanie trasy na rozstaw szyn 750 mm, którą ukończono (bez przerw w działalności) w roku 1954. W trakcie przebudowy zlikwidowano część bocznic i bocznych tras, m.in. linię Tulce – Szewce – Kruszewnia i Szewce – Gowarzewo.

W latach 60. XX w., w związku ze spadkiem przewozów oraz negatywnym nastawieniem zarządu PKP do „przestarzałych kolejek” zaczęto się przymierzać do likwidacji kolei. W roku 1968 wstrzymano ruch osobowy na trasie Kobylepole – Środa Miasto, a od roku 1973 rozpoczęto rozbiórkę bocznic.

Przewozy pasażerskie przedstawiały się wówczas następująco:

• 1955 – 350 000 pasażerów
• 1971 – 324 688 pasażerów
• 1972 – 321 048 pasażerów
• 1973 – 309 733 pasażerów
• 1974 – 260 873 pasażerów

Los głównej części linii przypieczętował się w roku 1976, gdy rozpoczęto rozbiórkę linii na trasie Kobylepole – Środa Miasto. Od tego czasu jedynym czynnym odcinkiem była linia Środa Miasto – Zaniemyśl, na której regularny ruch prowadzono do roku 2001, gdy PKP ostatecznie wstrzymała obsługę tej linii i rozpoczęła przymiarki do jej likwidacji.

W 1997 roku kolej przewiozła 57 899 osób i 5461 t towarów, a w 1998 roku 53 333 osoby i 4041 t towarów. W 1999 roku kolej posiadała pięć parowozów Px48 (tylko dwa sprawne) i lokomotywę spalinową Lyd1 oraz pięć wagonów osobowych. W tym roku przewiozła 50 703 osoby i 3080 t towarów. W 2002 roku odstawiono jeden z parowozów.

Obecnie
W kolejnych latach doszło do przejęcia kolei przez powiat średzki, co uratowało tę unikalną linię przed całkowitą likwidacją. Obecnie utrzymywany jest na niej sezonowy ruch turystyczny. W 2007 roku z inicjatywy miejscowych miłośników kolei zawiązało się Towarzystwo Przyjaciół Kolejki Średzkiej „Bana” jako organizacja wspierająca zarządcę. 16 listopada 2010 roku w wyniku długoletnich rozmów, PKP przekazały nieruchomości kolei Starostwu Powiatowemu w Środzie Wielkopolskiej. Otworzyło to nowe możliwości promocji oraz pozyskiwania środków na renowacje infrastruktury. Zarządcą kolei został Zarząd Dróg Powiatowych.

5 czerwca 2012 roku burmistrz Środy Wielkopolskiej Wojciech Ziętkowski poinformował podczas Sesji Rady Miejskiej, iż będzie dążył do tego, aby nie uwzględniać bezkolizyjnego skrzyżowania z koleją w planach budowy drogi ekspresowej S11. Zaproponował skrócenie trasy kolei, do tejże drogi i zastąpienie pozostałej części ścieżką rowerową.

31 maja 2014 minął termin rewizji ostatniego czynnego parowozu Px48-1756. Dla zachowania ruchu z kolei gnieźnieńskiej sprowadzono lokomotywę spalinową Lxd2-343, którą po sezonie odesłano na macierzystą kolej. Na skutek tego, oraz likwidacji Zarządu Dróg Powiatowych, w 2015 roku przewozy nie były prowadzone.

Od 13 października 2015 operatorem kolei jest Towarzystwo Przyjaciół Kolejki Średzkiej „Bana”, które zleciło naprawę lokomotywy spalinowej Lyd1-210 i 9 lipca 2016 roku przywróciło weekendowy, sezonowy ruch pociągów ze Środy do Zaniemyśla (trzy pary pociągów do 11 września, a w okresie 25 września – 27 listopada w niedziele dwie pary). Sezon letni zamknął się liczbą 11439 przewiezionych pasażerów. Kolej posiadała wówczas dwa sprawne wagony osobowe (typu 1Aw i 3Aw), dwa wagony letnie i brankard.

W sezonie 2017 kolej kursowała w soboty i niedziele od 6 maja do 24 września oraz dodatkowo 1, 2 i 3 maja, 15 i 16 czerwca oraz 14 i 15 sierpnia 2017 roku. Każdego dnia uruchamiane były 3 pary pociągów między Środą Wielkopolską i Zaniemyślem. Pociągi prowadziła lokomotywa spalinowa Lyd1-210.

Dzięki staraniom Towarzystwa Przyjaciół Kolejki Średzkiej „Bana”, 9 września 2017 wrócił do planowego ruchu parowóz Px48-1756, a w listopadzie 2021 roku zakończyła się naprawa drugiego parowozu Px48-1920. W okresie od 9 września do 26 listopada 2017, wszystkie pociągi rozkładowe były prowadzone trakcją parową.

Źródło: wikipedia.pl