Dawna synagoga w Wielowsi
A/441/15 z 23.02.2015
Wzniesiona w II poł. XVIII w. synagoga to zbudowany na planie prostokąta murowany budynek. W jego zachodniej części znajduje się przedsionek, z babińcem u góry, a we wschodniej – główna sala modlitewna. Niestety, obiekt ten nie zachował się do naszych czasów w swojej pierwotnej formie, zniekształcono bowiem jego architekturę podczas powojennych przebudów. Do dnia dzisiejszego jednak można dostrzec zarysy zamurowanych, półokrągle zakończonych okien.
Z budynku synagogi do czasów współczesnych zachował się zabytkowy, datowany na 1783 r. parochet, czyli bogato zdobiona, zazwyczaj aksamitna kotara symbolicznie oddzielająca strefę sacrum od strefy profanum. Do 1977 r. znajdował się on w rękach prywatnych, obecnie można go zobaczyć w Muzeum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie.
Na koniec warto dodać, iż oprócz synagogi, na terenie Wielowsi znajduje się również kirkut, będący jednym z najstarszych na terenie województwa. Założony on został na przełomie XVII/XVIII w., a do dnia dzisiejszego zachowało się na nim ok. 200 macew. Pierwszy pochówek na tym cmentarzu dokonany został już w 1694 r., kiedy to pogrzebano żonę fundatora cmentarza – Jonatana Blocha, ostatni zaś w 1929 r. Na wielowiejskim cmentarzu spoczywają przodkowie św. Edyty Stein.
Źródło: peuk.fiiz.pl
Wielowieś jest jedną z najstarszych wsi w województwie śląskim. Już w 1240 r. mogła być wsią parafialną z murowanym kościołem. Pierwsza udokumentowana wzmianka na jej temat pochodzi z 1305 r.
W XVIII w. Wielowieś była jedną z największych gmin żydowskich na Śląsku. Żydzi byli przeważnie handlarzami, którzy w okolicznych wioskach skupowali półprodukty i sprzedawali. Trudnili się handlem w miejscu i okolicy. Mimo że Wielowieś była tylko wsią, jej mieszkańcom przysługiwało odbywanie sześć razy do roku wielkich jarmarków, na które przybywali kupcy i handlarze z najodleglejszych stron, wielu także zza ówczesnej polskiej granicy. W Wielowsi Żydzi prowadzili również gospody. Jedynie trzy, cztery sklepy należały do Chrześcijan. W 1817 r. żyło tu 279 Żydów. Kres ich bytności w Wielowsi położyła oczywiście polityka Hitlera.
Pierwszy, drewniany, żydowski dom modlitwy powstał w Wielowsi już w XVII w. Murowana synagoga jest zaś po raz pierwszy wzmiankowana w 1763 r., kiedy to Salomon Bloch z Londynu przysłał list do Hirscha Blocha z Wielowsi, w którym informował o rozpoczęciu budowy synagogi, którą ukończono w 1771 r. Wzniesienie obiektu zostało sfinansowane przez wielowiejskich Żydów, którzy wyemigrowali za granicę. Wielowiejski dom modlitwy był niezwykle piękny, mówiło się o nim jako o najokazalszej bóżnicy na wschodnich rubieżach Niemiec. Taką pozostała ona do nocy z 9/10 listopada 1938 r., znanej w historii jako Noc Kryształowa. Wówczas to niemieckie bojówki podpaliły synagogę, w wyniku czego zniszczeniu uległ jej dach oraz częściowo wnętrza. Cudem jednak bożnica ocalała, a stało się tak tylko i wyłącznie dzięki chrześcijaninowi – Franzowi Bialce. On to bowiem wcześniej zakupił budynek synagogi. Podczas Nocy Kryształowej zagroził stacjonującym w Wielowsi esesmanom, że jeśli nie ugaszą pożaru, to poda ich do sądu o zniszczenie mienia prywatnego. Pożar został więc wkrótce ugaszony, ale synagoga nie została już otwarta dla wiernych, mimo iż większość sprzętu wewnątrz ocalała. Na polecenie władz z budynku usunięto wszelkie symbole judaistyczne oraz wyburzono wieżę nakrytą kopułą. Do Berlina wysłano zaś meldunek, że synagoga została zniszczona.
Po wojnie budynek synagogi został przebudowany, w wyniku czego zatracił swoją pierwotną formę architektoniczną. Przez wiele lat służył jako magazyn zbożowy GS Wielowieś. Obecnie stoi pusty i czeka na zagospodarowanie.
Źródło: peuk.fiiz.pl
