Nieistniejący kościół pw. św. Krzyża w Wodzisławiu Śląskim

Świątynia ta stanęła tuż poza obwodem Starego Miasta w południowo-zachodniej części, na sztucznie usypanym wyniesieniu zwanym potocznie pagórkiem. Usypanie kopca pod kościół było koniecznością z uwagi na położenie tego obiektu w dolnych partiach doliny oraz potencjalne zagrożenie przez przepływający od strony zachodniej ciek wodny (dopływ Leśnicy).

Kościół Świętego Krzyża był budowlą drewnianą i przeznaczony został do obsługi istniejącego tu szpitala. Według źródła kartograficznego z 1822 r., szpital w tym czasie znajdował się około 150 m na północny-zachód od omawianej budowli przy wyjściu z głównego traktu raciborskiego (obecnie ulica Wałowa 1). Hospicjum miało powstać w 1528 r., a jego założycielem miał być Jan Planknar. Niestety o pierwotnym kościele pozbawieni jesteśmy elementarnych informacji. Nie znamy fundatora, daty powstania, oraz przesłanek co do rozwiązania przestrzennego.

Dzięki dalszym źródłom: schematycznemu widokowi Wodzisławia z ok. poł. XVIII w. i popożarowemu planowi miasta z 1822 r., sporządzonemu w skali 1:1000 jesteśmy w stanie w przybliżeniu zrekonstruować bryłę kościoła św. Krzyża. Była to budowla orientowana, jednonawowa z wyraźnym podziałem na nawę poprzedzoną kruchtą i prezbiterium zamknięte dwubocznie. Dodatkowo badania archeologiczne wykazały, że stała ona na podmurówce z ciosanego piaskowca. Według pomiarów jej całkowita długość wynosiła około 17 m – w tym: kruchta – 2 m, nawa – 8,5 m i prezbiterium z absydą 6,5 m., a maksymalna rozpiętość przekraczała 7 m. Przedstawiony plan kościoła wykazuje jednak duże odstępstwa w rozwiązaniu przestrzennym w porównaniu z innymi budowlami okolicznej architektury sakralnej. Pierwszym z nich jest dość duża asymetria długości boków części północnej i południowej (nawy, prezbiterium i absydy). Dodatkową anomalią jest sama wydłużona nawa główna, zwężająca się ku wschodowi z oddzielającym się wyraźnie szerszym prezbiterium. Z reguły prezbiteria były węższe od nawy. Wyjątek jedynie stanowi kościół w Stonawie. Jak się okazuje kolejną nietypowość kościoła pw. św. Krzyża przedstawia zamknięcie dwuboczne prezbiterium. W najstarszych rozwiązaniach sakralnej architektury prezbiteria były zamykane ścianą prostą. Od XVI w., upowszechniło się zamknięcie trójboczne (oktagonalne), które nawiązywało do gotyckiej architektury murowanej. Ściana prosta była stosowana dalej na obszarach gdzie powszechnie występowały stodoły ośmioboczne, do których należy zaliczyć także teren wodzisławski. Być może właśnie kościół ten uzyskał dwuboczne zamknięte prezbiterium, gdyż w pewnej mierze chciano uniknąć by świątynia nie przypominała stodoły. Z drugiej strony, proste prezbiterium było typowe dla architektury, gdzie do głosu najczęściej dochodziła reformacja (np. dekanat pszczyński). Jak do tej pory tego typu rozwiązanie można zaobserwować jedynie w kościele odpustowym w Pietrowicach Wielkich (obecnie przeniesiony do Katowic).

Niestety nie posiadamy dostatecznych danych umożliwiających nam rekonstrukcję nadziemnych partii omawianej budowli. Pewne przesłanki i tradycjonalizm miejscowy pozwalają przypuszczać, że kościół wzniesiono w konstrukcji zrębowej. Analiza wspomnianych wyżej źródeł wykazała, że miał on najprawdopodobniej wieżę nad korpusem zachodnim i małą sygnaturkę. Zapewne dalsze ewentualne szczegóły lub korekcje mogą przynieść jedynie badania archeologiczne.

W 1822 r. w Wodzisławiu wybuchł pożar, który objął zasięgiem prawie całe miasto. Jedynie kościół Św. Krzyża stojący na obrzeżach i domy uchroniły się od tego kataklizmu. Zapaść ekonomiczna miasta i zły stan świątyni sprawił, że rozebrano go po 1826 r., a główny ołtarz z figurą Jezusa Bolesnego z 1680 r. przeniesiono do kościoła parafialnego. Niestety budowli tej nie odbudowano, a w miejscu gdzie było prezbiterium postawiono krzyż.

Należy przypuszczać, że wraz z powstałą budowlą sakralną pojawił się w jej obrębie cmentarz. Był on niewielki. Potwierdza to również mapa z 1822 r. gdzie jego granice zostały ściśle wydzielone i były ograniczone prawdopodobnie drewnianym parkanem. Było to typowe i zgodne z zasadą oddzielenia sacrum od profanum. Wejście na teren poświętny znajdowało się od strony wschodniej ze względu na przepływający od zachodu potok. Jego powierzchnia wraz z kościołem wynosiła ok. 500 m2.

Według przekazów źródłowych miały być tam chowane dzieci nieochrzczone, osoby nieznane, a po kontreformacji (od ok. poł. XVII w) ludność wyznania protestanckiego. Zapewne dochodzili tu również pensjonariusze pobliskiego szpitala. Jedną z ostatnich osób tam pochowanych była Barbara von Zorenberg zmarła w 1811 r.

Istnienie cmentarza potwierdzają również informacje ustne oraz prowadzone badania ratownicze w grudniu 1986 r., gdzie w wykopie o powierzchni ok. 6 m2 odkryto 4 pochówki. Najbardziej kontrowersyjnym grobem odkrytym wówczas był pochówek oznaczony nr 2, gdzie wydobyto szczątki kobiety w wieku 45-50 lat o nietypowym ułożeniu. Jak wykazały badania antropologiczne osoba ta odznaczała się wyraźnymi cechami typowymi dla rasy żółtej. Brak trumny, odwrotna orientacja, brak kości lewego podudzia, kości obu stóp wiązać się mogą z praktykami antywampirycznymi (zabranie tych kości uniemożliwić mogły powrót tej osoby do świata żywych). Podobne praktyki rozwinięte były na tym terenie przynajmniej do początków XIX w.