Spółdzielczy Dom Handlowy „Feniks” we Wrocławiu

Kamienica nr 31

Na posesji nr 31, zwanej „Pod Złotym Drzewem”, pierwszy murowany budynek został wzniesiony w średniowieczu. W XV wieku był połączony z posesją zatylną (dawniej Szewska 76); według Golińskiego połączenie mogło istnieć już w XIV wieku. Z działki tylnej prowadził do posesji przejazd. Szerokość frontu kamienicy wynosiła 13 metrów. W XVII wieku kamienica była czterokondygnacyjna, zakończona trzykondygnacyjnym szczytem, podzielonym kanelowanymi pilastrami. Jej pięcioosiowa fasada była niesymetryczna, dwie osie okienne z lewej strony były do siebie bardziej przybliżone; na parterze, po lewej stronie umieszczony był portal zwieńczony archiwoltą z umieszczonym powyżej godłem domu, a z obu jego stron znajdowały się okna. Z lewej strony znajdowała się brama przelotowa z sienią.

Właściciele posesji i ich historia

Pierwszym znanym ze źródeł właścicielem posesji nr 31, odnotowanym w latach 1345–1352, był Tylon (Tile) Schreiber zwany również de Legnicz (z Legnicy). Prawdopodobnie kamienica nr 31 została przez niego zakupiona już w latach 30. XIV wieku o czym mogą świadczyć pełnione przez niego we Wrocławiu funkcje publiczne. Po raz pierwszy jego nazwisko – jako mieszczanina wrocławskiego – zostało odnotowane w 1336 roku; w 1338 roku był już zapisany jako posiadacz ziemski, właściciel młynów i czynszów, urządzeń handlowych. W latach 1338–1354 był wielokrotnie wybierany na radnego, w 1352 roku otrzymał godność seniora; był także wybierany do ławy. W latach 1338–1348 uczestniczył w poselstwach do królów czeskiego i polskiego oraz do kurii papieskiej. Podczas poselstwa do Awinionu w 1343 roku był tytułowany jako syndyk i prokurator starosty oraz radny. Posiadał komorę w sukiennicach. Tylon Schreiber zmarł 30 sierpnia 1357 roku. Jego spadkobiercami byli: żona Małgorzata oraz syn Franz i córka Anna, którzy byli właścicielami posesji do 1374 roku. Wówczas sprzedali dom i przeprowadzili się do nabytej kamienicy nr 8, również przy wrocławskim Rynku. Nowym właścicielem kamienicy został posiadacz ziemski Mikołaj Swarat (Swarot), który mieszkał w niej do swojej śmierci (w 1379 roku), a następnie jego syn Nikolas. W 1382 roku kamienica została sprzedana a nowym właścicielem został Heinrich Gorteler (Gürtler).

Gorteler był kupcem handlującym m.in. z Wenecją, właścicielem ziemskim, właścicielem rent i posesji we Wrocławiu. W latach 1380–1394 i 1401–1419 był wyznaczany do ławy i rady; w 1408 roku stał na czele rady odwołanej przez króla Wacława IV, a w latach 1418–1419 kierował radą kadencji rewolucyjnej podległej cechowi i zatwierdzonej przez króla. W latach 1377–1382 wraz z bratem Mikołajem von Habelschwerdt dzierżył wójtostwo w Urazie. Wespół z innymi rajcami ufundował ołtarz w kościele św. Marii Magdaleny. Jego syn Jakub zaopatrywał krzyżaków w Prusach w wino pochodzące ze wschodu. Kamienica nr 31 była własnością Gortelera do jego śmierci, czyli do ok. 1433 roku. Przez kolejne dziesięciolecia, kamienica pozostawała w rękach rodziny Gortelerów: w latach 1433–1465 do syna Wilhelma, kupca i witryka kościoła parafialnego św. Marii Magdaleny (w latach 1461–1463) oraz starszego bractwa Najświętszej Marii Panny, a w latach 1465–1488 do jego żony Margarethe. W 1488 w dokumentach źródłowych jako właścicielka posesji zaczęła występować córka Wilhelma i Margarethe, Barbara, żona Andreasa Pęchowskiego (Pechofsky), a od 1496 Martina Schramme. Posesja w jej posiadaniu znajdowała się przynajmniej do 1499 roku.

Kamienica nr 32

Narożny budynek nr 32 został wzniesiony w późnym średniowieczu. Szerokość jego frontu wynosiła 10 metrów. Do czasów obecnych zachowały się jedynie ślady trzynastowiecznego przedproża. W 1499 roku w budynku mieściła się winiarnia należąca do kupca Hansa Kirchberga. W 1630 roku, w miejscu starej, wybudowano czterokondygnacyjną kamienicę z trzykondygnacyjnym szczytem. Trzyosiowa równomierna fasada podzielona była gzymsem między oknami. Z prawej strony znajdowało się wejście z jońskim portalem. Portal zamknięty łukiem, z obu stron otoczony był jońskimi kolumnami; w węgarach znajdowały się dekorowane płyciny zakończone profilowanymi przewiązkami. Archiwolta była wypełniona płaskorzeźbioną wicią roślinną z motywami łbów zwierzęcych przechodzących w formy roślinne. Powyżej łuku znajdowało się klasyczne belkowanie z fryzem dekorowanym ornamentem z wicią roślinną i motywami kwiatów. Po obu stronach kolumn, po zewnętrznej stronie znajdowały się kamienne siedziska.

Właściciele posesji i ich historia

W pierwszej połowie XIV wieku, do 1350, pierwszym znanym z dokumentów źródłowych właścicielem posesji był kupiec i finansista Hans von Troppau (de Oppavia). W latach 1329–1340 był on czterokrotnie wybierany na rajcę i ławnika. Wraz z Franzem Hartliebem i Janem Salomonis tworzyli spółkę finansową, od której pieniądze pożyczali na kredyt wpierw Bolesław III, a następnie jego synowie książęta Wacław i Ludwik I. W 1350 roku wdowa po Hansie oraz inni spadkowicze sprzedali posesję Tiklemu Rot(h)e, finansiście i inwestorowi; inwestował głównie w kopalnie kruszców w księstwie legnickim, skupywał liczne renty i posiadłości ziemskie. Tikle był również pożyczkodawcą, podobnie jak Hans von Troppau kredytów udzielał książętom Ludwikowi I i Wacławowi I. Po jego śmierci, od 1370 roku, posesję odziedziczył jego syn Hans (Jan), który mieszkał w niej przez kolejne trzydzieści pięć lat. Hans Rote w 1377 po raz pierwszy zasiadł w ławach, a od 1390 do 1406 zasiadał w niej już co roku. Jako finansista powiększył majątek skupując liczne majątki. Kolejnym spadkowiczem majątku rodu Rote był Piotr. Zajmował on się handlem, interesy prowadził w Małopolsce i w południowych Niemczech. W latach 1403–1433 był wybierany corocznie do rady; godność seniora rady sprawował w latach 1429 i 1432, a pierwszego ławnika w 1430 i 1433. Peter Rothe zmarł w 1433 roku. Majątek po nim odziedziczyła żona Anna, a następnie prawdopodobnie jego syn, również Piotr oraz córka Barbara Azenhemerynne z mężem Leenhardem. W 1446 roku kamienica będąca niemal 100 lat w rękach rodziny Rothe została sprzedana Velentinusowi Hawnnolt, który już rok później odsprzedał ją kupcowi sukiennemu Nickelowi Elke.

Nickel Elke pochodził prawdopodobnie ze Zgorzelca. Zmarł w 1451 roku a posesje odziedziczyły jego dzieci: Nicol i Mathis w rękach których znajdowała się do 1471 roku. W wymienionym roku posesja wraz z komorą kupiecką został sprzedana Hansowi Haunoldowi. Hans Haunold był kupcem i przedsiębiorcą górniczym. Od 1475 roku nieprzerwanie do śmierci w 1506 roku, zasiadał w ławie i radzie miasta. W latach 90. XV wieku stał na czele rady. Posesję przy rynku w 1485 roku sprzedał lub przekazał swojej siostrze Katarzynie, a ta sprzedała ją Matthiasowi Pucherowi. Zaledwie po trzech latach Pucher zmarł, a dom przejął jego zięć Hans Kirchberg, który był jego właścicielem do 1500 roku.

Po 1945

Działania wojenne w 1945 roku uszkodziły dom towarowy w bardzo niewielkim stopniu. Zniszczeniu uległy piaskowe okładziny elewacji oraz poszycie dachowe. Większych zniszczeń dokonała eksplozja 17 maja 1945 roku, która zniszczyła nie tylko wieże katedry św. Marii Magdaleny a również konstrukcje w obrębie dachu domu towarowego.

Jesienią 1945 budynek został przekazany Powszechnej Spółdzielni Spożywców, a w grudniu rozpoczęły się prace remontowe. Polegały one głównie na pokryciu nowego dachu (prace te wykonała jeszcze niemiecka firma dekarska) i wstawieniu szyb w oknach. Z okresu przedwojennego ocalały drewniane meble i urządzenia techniczne m.in. szafy chłodnicze i schody ruchome. 1 lipca 1946 roku został otwarty sklep na parterze pod nazwą Spółdzielczy Dom Towarowy. Był to wówczas jedyny obiekt handlowy we Wrocławiu. Na górnych kondygnacjach znajdowały się biura i magazyny. Od strony ulicy Szewskiej zlikwidowano dawny ogród zimowy, a w jego miejsce utworzono salon prasowy. Pierwszym kierownikiem Domu Towarowego Powszechnej Spółdzielni we Wrocławiu został Stanisław Mańko; który na stanowisku pracował do 1947 roku. Powierzchnia handlowa na nowo otworzonego sklepu wynosiła 1410 m².

Największą atrakcją były schody ruchome, uruchomione w 1948 roku łączące parter z I piętrem, które prawdopodobnie jedynymi takimi schodami w tym okresie w Polsce. Pierwszą osobą, która wjechała na I piętro był wizytujący odremontowany SDH, premier Edward Osóbka-Morawski. Schody działały do końca lat siedemdziesiątych, a następnie, już unieruchomione służyły jako dodatkowe wejście na I piętro. W 2004, podczas remontu zostały rozebrane.

W latach 1956–1957 Spółdzielczy Dom Handlowy został wcielony do Powszechnej Spółdzielni Spożywców Stare Miasto we Wrocławiu i otrzymał nazwę Spółdzielczy Dom Handlowy (SDH). Kolejne poważniejszy remont miał miejsce w latach 1961–1965. Podczas trwających ponad trzy lata prac remontowych wymieniono okna, drzwi i witryny, usunięto dębowe parkiety, a w ich miejsce położono posadzki ceramiczne. W salach sprzedaży i wiatrołapach zostały zainstalowane stropy podwieszane z oświetleniem. Miasto przekazało spółdzielni budynek przy ulicy Szewskiej 77, gdzie przeniesiono biura, a tym samym II i III piętro mogło zostać przeznaczone do handlu. Podczas prac remontowych obiekt cały czas funkcjonował, a został zamknięty jedynie na jeden dzień. W 1965 roku, drogą konkursu ogłoszonego na łamach Słowa Polskiego, wyłoniono nową nazwę budynku: „Feniks” (pełna nazwa: Spółdzielczy Dom Handlowy „Feniks”). Na fasadzie umieszczono wielki czerwony neon z napisem „SDH FENIKS” autorstwa architekta inżyniera Jana Tarczyńskiego. W 2015 roku neon został zdjęty i przekazany fundacji Neon Side Wrocław. Dzięki prowadzonej sprzedaży na czterech piętrach był to wówczas największy dom handlowy wśród spółdzielczych domów handlowych w Polsce – o powierzchni 5000 m².

W 1970 roku, decyzją konserwatora zabytków miasta Wrocławia, Edmunda Małachowicza, budynek został wpisany do rejestru zabytków. W latach 70. połączono parter z parterem budynku Rynek 30, przez co powiększono powierzchnię handlową. W 1970 roku dom towarowy otrzymał Handlowy Znak Jakości, dzięki czemu rozpoczął bezdewizową wymianę towarów z zagranicą; pierwszym partnerem handlowym był Dom Towarowy Konsument z Frankfurtu nad Odrą i Okręgowa Spółdzielnia Spożywców z Burgas. W 1976 roku Wrocławska Spółdzielnia Spożywców została wcielona do „Społem” Wojewódzkiej Spółdzielni Spożywców we Wrocławiu.

Po 1997 roku SDH Feniks został ponownie wyremontowany, a główne zmiany zaszły na parterze i I piętrze, gdzie wybudowano pomiędzy nimi wolno stojący strop wsparty na ławach fundamentowych w piwnicy. Jego projektantem byli inżynierowie Jan Gierczak i Bogdan Ruebenbauer. Autorami projektu remontu i modernizacji byli architekci Krystyna i Paweł Kirschke.

Źródło: wikipedia.pl