Zabytkowa zabudowa ul. 11 listopada w Bielsku-Białej
Ulica 11 Listopada – główny deptak Bielska-Białej i jego tradycyjne centrum handlowe. Ma długość 900 m i biegnie równoleżnikowo od ul. Barlickiego na Dolnym Przedmieściu, przez historyczne centrum Białej Krakowskiej do ul. Lwowskiej (administracyjne osiedla: Śródmieście Bielsko, Biała Wschód).
W obecnym kształcie powstała w latach 1772-1785 jako część traktu środkowogalicyjskiego i była główną ulicą oraz osią urbanistyczną Białej. Od samego początku koncentrowało się na niej życie handlowe, rozrywkowe i towarzyskie zarówno Białej, jak i – w mniejszym stopniu – Bielska. Mimo to aż do 1974 r. była jedną z głównych arterii komunikacyjnych miasta. W okresie PRL ulica nosiła nazwę Feliksa Dzierżyńskiego, która do dziś jest dość popularna wśród starszych mieszkańców.
Na bialskim odcinku ulicy dominuje zabudowa józefińska z końca XVIII w., oprócz niej znajdują się tu również liczne budynki z XIX i XX stulecia i okresów późniejszych, natomiast w obrębie Dolnego Przedmieścia zachowały się tylko dwa obiekty z pierwotnej zabudowy, a pozostałe pochodzą z przełomu XIX i XX w.
Ulica 11 Listopada rozpoczyna się na Dolnym Przedmieściu, odchodząc w kierunku wschodnim od ul. Barlickiego. Jej przedłużeniem na zachód jest Przechód Schodowy – schody łączące deptak z ul. 3 Maja (koło hotelu President).
Pierwszą przecznicą ul. 11 Listopada jest ul. Cechowa (60 m), następnie mijając Kamienicę Wiktora Burdy, deptak przecina most na Białej (140 m), dzielący niegdyś Bielsko i Białą Krakowską. Zaraz za mostem (160 m) znajduje się prostokątny plac rozciągający się od ul. Stojałowskiego do DH Klimczok i Galerii Sfera. Dalej ulica przecina ul. Krótką i Łukową (210 m) i mijając ciąg józefińskich kamienic dociera do pl. Wojska Polskiego – d. rynku Białej, od którego na południe odchodzi ul. Ratuszowa (340 m).
Około 145 m dalej od deptaku odchodzą ul. Komorowicka (na północ) i ul. Głęboka (na południe), a na 535 metrze ulica dochodzi do pl. Wolności – drugiego bialskiego rynku. Za placem zaczyna się kolejny zespół budynków z końca XVIII w., który kończy się na ul. Wyzwolenia (715 m), a rozdziela go ul. Szkolna (660 m).
Na skrzyżowaniu z ul. Wyzwolenia deptak przechodzi w zwykłą, wyłożoną kostką brukową ulicę z normalnym ruchem kołowym i wydzielonym parkingiem. Przy Dworze Thomkego (855 m) od ul. 11 Listopada odchodzi ul. Żywiecka, która łączy ją z pl. Opatrzności Bożej, nie mając jednak bezpośredniego połączenia z tą częścią Żywieckiej, która jest fragmentem drogi krajowej nr 52. Ok. 45 m za Żywiecką ul. 11 Listopada kończy się, przechodząc w przejście podziemne pod ul. Lwowską.
Murowana zabudowa doby józefińskiej pochodzi z końca XVIII wieku i pierwszych lat XIX wieku. Bielsko-Biała obok Wieliczki i krakowskiego Podgórza ma największą w obecnej Polsce ilość budynków zbudowanych w tym stylu. Znaczna ich część znajduje się właśnie na ul. 11 Listopada.
Zabudowa józefińska ul. 11 Listopada koncentruje się między mostem na Białej a pl. Wojska Polskiego (numery 16, 19–25, 22-28, 30, 32) oraz między pl. Wolności a ul. Wyzwolenia (numery 45–53, 54, 68, 70, 76). Kamienica nr 28 mieściła kiedyś założoną w 1866 r. księgarnię polską Jana Kubaczki – jeden z głównych ośrodków polskiego ruchu narodowego XIX-wiecznej Białej, natomiast pod numerem 16 mieści się pasaż handlowy "Biała".
Budynki w okresie józefińskim były budowane według sprawdzonych i urzędowo zatwierdzonych wzorów, rozpowszechnianych w rozporządzeniach władz i poradnikach budowlanych. Są one piętrowe lub parterowe, przynajmniej częściowo podpiwniczone, nakryte wysokim dachem łamanym lub naczółkowym, nadającym im charakter późnobarokowy. Detal ozdobny to zaokrąglone narożniki, arkady bramne zamknięte spłaszczonymi, półeliptycznymi łukami, profilowane gzymsy podokapowe, dekoracja sztukatorska najczęściej o rokokowych motywach.
Wnętrza mają przeważnie dyspozycję dwutraktową, środkową oś budynku akcentuje szeroka sień, w trakcie tylnym dzielącą się na węższe o połowę przejście na podwórze oraz tunelowe schody na piętro i poddasze. Pomieszczenia parteru i sień przeważnie nakryte są sklepieniami, niekiedy występują również stropy belkowe.
Źródło: wikipedia.pl
Początki ulicy 11 Listopada sięgają połowy XVIII w., kiedy wytyczono równoległą do potoku Niwka drogę, zwaną Krakowską, łączącą rynek (pl. Wojska Polskiego) z sąsiednim Bielskiem.
Dzisiejszy kształt ulica otrzymała jednak dopiero pod koniec XVIII w. Była fragmentem traktu środkowogalicyjskiego, który połączył Białą na granicy Śląska Cieszyńskiego przez Kraków i Przemyśl ze Lwowem. Jego budowę rozpoczęto w celu lepszego powiązania nowo zdobytej prowincji, Galicji, z resztą Austrii. Już od 1773 r. na trasie z Bielska do Krakowa funkcjonowała poczta konna, a od 1775 r. jeździły dyliżanse.
W 1775 r. austriacki inżynier Johann Gross został mianowany dyrektorem dróg galicyjskich. Powierzono mu m.in. budowę drogi z Białej do Lwowa. Droga ta miała się stać rdzeniem sieci komunikacyjnej w Galicji. Ostateczne otwarcie odcinka traktu nastąpiło 1 maja 1785 r. Określany był on mianem Kaiser-Chausse (szosa cesarska), Wiener Postroute (wiedeńska droga pocztowa), a oficjalnie Wiener Haupt Comercial Strasse (główna wiedeńska droga handlowa).
Nowo wybudowana droga przecięła dotychczasowe ciągi zabudowy skoncentrowane wzdłuż ul. Łukowej oraz odchodzących na północ od pl. Opatrzności Bożej: Głębokiej i Komorowickiej, Szkolnej, Wyzwolenia. Prawdopodobnie zaszła konieczność wyburzenia budynków w miejscach przecięcia z tymi ulicami.
Zniesienie granicy celnej między Śląskiem Austriackim i Galicją w 1784 r. oraz podniesienie Białej do godności wolnego miasta cesarskiego z ustanowionym magistratem w 1789 r. przyczyniły się do znacznego rozwoju miasta. Jednocześnie następował jego rozwój przestrzenny, którego najważniejszym przejawem było wytyczenie pl. Wolności (wtedy Nowy Rynek) z wiodącą na północ ul. Legionów.
W wyniku wytyczenia ul. 11 Listopada i połączonych z nim regulacji przestrzennych powstał całkiem nowy układ urbanistyczny Białej. Dla Bielska trakt nie miał aż tak dużego znaczenia, bowiem długość bielskiego odcinka wynosił zaledwie 140 m i przy jego budowie wykorzystano istniejący już układ przestrzenny.
Pierzeje nowo wytyczonej ulicy, zarówno w Bielsku, jak i Białej, szybko wypełniały się zabudową w stylu józefińskim, która w dużej mierze zachowała się do dziś, tworząc jeden z największych w Polsce zespołów architektury tego okresu. Koncentruje się ona między mostem na Białej a pl. Wojska Polskiego oraz między pl. Wolności a ul. Wyzwolenia. Ponadto w tzw. miejskiej części Lipnika (końcowy odcinek dzisiejszej ulicy) powstało kilka dużych domów spedycyjnych, których przykładem jest Dwór Thomkego, zwany też Dworem Köntznera, będący dziś ostatnią budowlą deptaku.
W 1827 r. w południowej pierzei pl. Wojska Polskiego, w ciągu ul. 11 Listopada, zbudowano nowy ratusz miejski Białej, który był siedzibą władz miejskich do 1897 r. W jego sąsiedztwie w 1880 r. powstał neobarokowy pałac Strzygowskich. W 1890 r., zarówno w Białej, jak i w Bielsku, ulicę przemianowano na Hauptstraße (Główna).
Duże zmiany w zabudowie ulicy nastąpiły w drugiej połowie XIX w., kiedy oba miasta, a w szczególności Bielsko, zaczęły się rozrastać. Miasta stały się ważnymi ośrodkami przemysłowymi i nabrały wielkomiejskiego charakteru. W latach 1893-1912 wszystkie stare, józefińskie budynki na bielskim odcinku ulicy zastąpione zostały przez okazałe trzypiętrowe kamienice mieszczańskie, z których największą jest nadrzeczna kamienica Burdy z 1893 r. Z pierwotnej zabudowy zachowała się tylko kamienica pod numerem 1 i dom spedycyjny pod nr 7. Najokazalszymi budynkami Białej z tego okresu są narożne kamienice przy pl. Wolności 1 i 10 (1902 i 1904), budynki przy pl. Wojska Polskiego 34 i 36, kamienica Großów przy ul. 11 Listopada 82 oraz neobarokowo-secesyjny hotel Pod Orłem przy pl. Wolności z 1905 r. W latach 1896-1897 w miejscu starego, drewnianego, mostu na rzece Białej zbudowano nowy most kratownicowy, który istniał do 1945 r.
Od 1903 r. ulicę oświetlały lampy elektryczne, które zastąpiły użytkowane od lat 60. XIX w. latarnie gazowe. Nieco wcześniej, bo w latach 90. pojawiły się plany rozbudowy bielskiej sieci tramwajowej. Jedna z linii miała prowadzić przez ul. 11 Listopada do granicy Białej z Lipnikiem, jednak jej budowa nigdy nie doszła do skutku. W latach I wojny światowej ulica, dla podkreślenia sojuszu austriacko-niemieckiego, nosiła nazwę Kaiser-Wilhelm-Straße (cesarza Wilhelma).
W 1918 r., po wejściu obu miast w skład Polski, przywrócono przedwojenną nazwę ulicy, wkrótce zmieniając nazwę bielskiego odcinka na Jagiellońską. W 1928 r., w 10. rocznicę odzyskania niepodległości, przemianowano bialską ul. Główną na 11 Listopada. W latach międzywojennych stanęła nowa kamienica na rogu ul. Krótkiej (nr 18), przebudowano budynki nr 9, 31, 33 i 59, zaś w 1935 r. na rogu ul. Komorowickiej wystawiono funkcjonalistyczną kamienicę nr 35.
W 1939 r. władze niemieckie zmieniły nazwę całej ulicy na Herman-Göring-Straße (Hermana Göringa). Wycofujące się w lutym 1945 r. wojska niemieckie wysadziły w powietrze most na Białej. Eksplozja uszkodziła sąsiadujące z nim domy nr 11 w Bielsku i nr 2 w Białej (według ówczesnej numeracji), które zostały rozebrane. Stary most kratownicowy nie został odbudowany. Po II wojnie światowej przywrócono przedwojenne nazwy ulic, zmieniając w 1948 r. nazwę bialskiego odcinka na Zjednoczenia. Po połączeniu Bielska i Białej Krakowskiej w jedno miasto w 1951 r. całej ulicy, a także dzisiejszej Krakowskiej, patronował Feliks Dzierżyński.
Pod koniec lat 60. zbudowano Przechód Schodowy – schody łączące ul. 11 Listopada z ul. 3 Maja i hotelem President. Wyburzono wtedy budynek przy ul. Barlickiego 7. Około 1970 r. rozebrano stojący przy skrzyżowaniu ul. 11 Listopada i Wyzwolenia budynek d. zajazdu Pod zielonym drzewem, poprzedzający kamienicę nr 59, w którego miejscu powstała wysepka i łuk ul. Wyzwolenia.
W 1974 r. oddano do użytku ul. ks. S. Stojałowskiego (wtedy I. Koniewa). Powstała ok. 100–200 m na południe od ul. 11 Listopada, w miejscu ówczesnych bulwarów nad Niwką, która została skanalizowana (koryto rzeki zostało przykryte drogą). Jej budowa pozwoliła na usunięcie ruchu kołowego z ul. 11 Listopada, dotąd jednej z ważniejszych arterii, która stała się (z wyjątkiem ostatniego odcinka) miejskim deptakiem. Pod koniec lat 70. wybudowano dwupasmową ul. Lwowską, która zastąpiła wąską ul. Wyzwolenia. Końcowy odcinek ul. 11 Listopada, podobnie jak początek ul. Żywieckiej, stał się drogą o znaczeniu wyłącznie lokalnym. W związku z budową nowej drogi wyburzono część zabudowań dworu Thomkego, sięgającego pierwotnie do potoku Niwka, oraz kilka sąsiadujących z nim zabudowań. Jednocześnie w miejscu przecięcia ul. Lwowskiej z ul. 11 Listopada zbudowano przejście podziemne, przez co ta druga stała się ślepa; tym samym ówczesną Dzierżyńskiego podzielono na dwie części: deptak i ruchliwą drogę wyjazdową do Krakowa (dziś ul. Krakowska).
W 1989 r. wyburzono trzy józefińskie kamienice pomiędzy rzeką a ul. Łukową (nr 13, 15 i 17), w których miejscu stanął nowoczesny gmach banku PKO. Rok później zmieniono nazwę ulicy na obowiązującą do dzisiaj: 11 Listopada.
Wraz z budową w Bielsku-Białej licznych hipermarketów i centrów handlowych, m.in. położonej w pobliżu deptaku Galerii Sfera, w rejonie tym zlikwidowano wiele sklepów. Upadły m.in. Delikatesy w kamienicy nr 10 – najpopularniejszy bielski sklep w czasach PRL-u. W 2006 r. rozpoczęła się, trwająca dwa lata, przebudowa głównego bielskiego deptaka, w ramach której powstało stylowe oświetlenie, ławeczki, zrobiono nową nawierzchnię oraz przebudowano ul. Przechód Schodowy, łączącą ul. 11 Listopada z ul. 3 Maja. Planowano również rekonstrukcję XIX-wiecznego mostu kratownicowego, jednak z powodów finansowych projekt ten nie został zrealizowany. Ponadto w 2007 r. zbudowano nową kamienicę, która jest częściowym odwzorowaniem wysadzonej w 1945 r. w powietrze kamienicy Haberfeldów (nr 2 w Białej). W tym samym roku na przełomie sierpnia i września po raz pierwszy zorganizowano Święto Ulicy 11 Listopada. W 2009 r. na placu między ul. Stojałowskiego a DH Klimczok odsłonięto pomnik–fontannę Reksia. Dzięki tym działaniom ulica 11 Listopada ponownie stała się popularnym miejskim deptakiem, zdolnym konkurować z galeriami handlowymi. W plebiscycie na "najpopularniejszą ulicę Polski" zorganizowanym latem 2009 r. przez Magazyn Turystyczny "Wasze Podróże" bielska 11 Listopada uzyskała czwarte miejsce.
Źródło: wikipedia.pl
