Pałac Thetschlów w Jaszczurowej
A-838/M z 5.08.2009
Pałac Thetschlów w Jaszczurowej położony jest w pobliżu granicy Jaszczurowej z Mucharzem. Ochroną konserwatorską objęty jest budynek dworu, oficyna mieszkalna oraz park z brzegami potoku Jaszczurówka na odcinku w granicach zespołu. Dwór jest obiektem murowanym z cegły, potynkowanym, nakrytym dachem mansardowym z lukarnami i z kopulastym dachem nad wieżą. Budynek wzniesiony został na planie wieloboku, z prostokątnym korpusem, kilkoma ryzalitami i trójtraktowym układem wnętrza. Obiekt czterokondygnacyjny o proporcjonalnej bryle. Fasada od strony podjazdu ma umieszczony centralnie gankiem, z przeszklonym wtórnie tarasem na piętrze. Nad tarasem znajduje się neobarokowy, bogato oprofilowany szczyt z oeil-de-boeuf w polu środkowym, ujętym girlandami. Otwory okienne i drzwiowe ujęte są w ozdobne obramienia. Elewację ryzalitu od południa zdobi kartusz z monogramem tworzącym przeplatające się litery „FHT” (zapewne Franciszek, Helena, Thetschel). We wnętrzu dworu zachowała się część oryginalnego, wyposażenia m.in. metalowa balustrada schodów, stolarka okienna i drzwiowa, drewniana klatka schodowa na poddasze, piękny secesyjny witraż. Oficyna mieszkalna murowana jest z cegły i kamienia, potynkowana. Obiekt szerokofrontowy, trójkondygnacyjny, nakryty dachami wielospadowymi, na planie wydłużonego prostokąta, dwutraktowy, z ryzalitem środkowym i ryzalitami narożnymi, zwieńczony trójkątnym szczytem z oculusem w tympanonie. W ryzalitach znajdują się klatki schodowe, podcienia i loggie z balustradami tralkowymi. We wnętrzu oficyny zachowana jest część oryginalnej stolarki drzwiowej i okiennej oraz metalowe, ozdobne balustrady z lat 20. XX w. Park typu angielskiego o powierzchni około 6 ha, założony został zapewne na początku XIX w. W okresie międzywojennym drzewostan w wieku 50 do 300 lat tworzyło 25 gatunków drzew liściastych oraz 10 gatunków drzew iglastych. Były to głównie jesiony, dęby, lipy drobnolistne, kasztanowce, jesiony, wiązy górskie, wejmutki. Obecnie w parku prowadzone są prace konserwatorskie mające na celu uporządkowanie częściowo zachowanego cennego drzewostanu.
Dostęp do zabytku ograniczony. Własność prywatna - obiekt dostępny z zewnątrz.
Źródło: zabytek.pl
Pierwsze wzmianki o wsi Jaszczurowa pochodzą z 1389 roku, zaś informacje o dworze pojawiają się na początku XVII wieku. Właścicielem jaszczurowskich dóbr był wówczas Krzysztof Palczowski. Po jego bezpotomnej śmierci majątek przypadł Witkowskim, by w XVIII wieku przejść na własność rodziny Wilkońskich herbu Odrowąż, którzy w sąsiedztwie dworu postawili parterową, klasycystyczną oficynę mieszkalną. Z tego też okresu pochodzą pierwsze wzmianki o browarze w Jaszczurowej. Kolejny właściciel, Józef Pisarzewski, w ciągu dwudziestu pięciu lat zmienił Jaszczurową w modelową posiadłość ziemską. Rozbudował browar i folwark, otworzył wytwórnię mebli oraz fabrykę naczyń glinianych i wyrobów kamieniarskich. Założył również park w stylu angielskim. Świetnie prosperujący majątek kupił od Pisarzewskich pochodzący z Moraw Dominik Knések. Gdy jego syn sprzedał posiadłość w 1879 roku Franzowi Thetschlowi – z pochodzenia Austriakowi, byłemu współwłaścicielowi rodzinnej fabryki sukna w Białej (dziś Bielsko-Biała) – historia Jaszczurowej nabrała tempa.
Za czasów Thetschlów majątek w Jaszczurowej rozkwita. Zmodernizowany w 1895 roku przez Franza browar dowozi do Makowa i Kalwarii Zebrzydowskiej „doskonałe jaszczurowskie piwo”, do produkcji którego źródlana woda doprowadzana jest specjalnymi drewnianymi rurami. Żona właściciela, Helena, otrzymuje medale za hodowlę rasowych koni i krów. Równocześnie Thetschlowie przystępują do budowy nowego dworu. Eklektyczna willa z secesyjnymi elementami, przywołująca na myśl rezydencje w stylu niemieckim, powstanie już po śmierci Franza, około 1905 roku.
Nazwisko architekta pałacu do dzisiaj pozostaje nieznane. Wzniesiony na planie wieloboku murowany budynek z cegły zaskakuje niesymetrycznie rozmieszczonymi ryzalitami. Mansardowy dach, wieloboczna wieżyczka z kopułą, zgrabna dwupoziomowa loggia czy ozdobne obramienia okien nadają całości romantyczny charakter. Wyobrażenie o tym, jak pałac mógł się prezentować w czasach swej świetności, daje odrestaurowany w 2020 roku przeszklony taras z neobarokowym, zdobnym szczytem, usytuowany nad wejściową werandą. Bystre oko wypatrzy również fantazyjny kartusz na południowej elewacji budynku, w którym przeplatają się litery: „FHT”. Można je interpretować jako: „Franciszek – Helena – Thetschel”.
Aby wyposażyć córki, w 1910 roku Helena Thetschlowa sprzedaje znaczną część jaszczurowskich lasów arcyksięciu Karolowi Stefanowi Habsburgowi z Żywca. „Zaledwie” niemal 290 hektarów majątku przypada najstarszemu synowi Franciszkowi, który po śmierci matki w 1915 roku zostaje dziedzicem Jaszczurowej. Jego żona Maria nie ustępuje teściowej pod względem zaradności i zmysłu gospodarskiego. W okresie międzywojennym Thetschlowie instalują elektrownię, która zasila dwór, oficynę i zabudowania gospodarcze. Zainspirowani przez znajomych zjeżdżających do Jaszczurowej, która już wtedy cieszyła się renomą miejscowości letniskowej, w 1926 roku nadbudowują oficynę i urządzają w niej pensjonat. Na gości czekają nowocześnie urządzone pokoje, rozbudowany do 6 hektarów park z alejkami, kręgielnią, kortami tenisowymi i muszlą, w której urządzano strzelnicę. Mogą też liczyć na takie atrakcje jak polowania, przyjęcia czy kąpiele w pobliskiej Skawie. W latach 30. w ekskluzywnym letnisku bywają adwokaci, lekarze, artyści (dzięki pokrewieństwu Marii Thetschlowej z malarzami Janem Styką i Józefem Chlebusem) i wojskowi, w tym generał Oswald Frank i pułkownik (późniejszy generał) Stanisław Maczek. Wśród jaszczurowskiego towarzystwa dorastają cztery córki i jedyny syn Thetschlów.
Jaszczurowską idyllę przerywa wybuch II wojny światowej. Franciszek Thetschel, który w 1918 roku przyjął polskie obywatelstwo, odmawia podpisania volkslisty. W 1940 roku ostatni dziedzic Jaszczurowej opuszcza pałac. W pensjonacie Niemcy urządzają budynek straży granicznej (na Skawie przebiegała granica między III Rzeszą a Generalnym Gubernatorstwem), a pałac zajmuje zaprzyjaźniony z Hitlerem Friedrich Fabritius. W czasie wojny będzie tam stacjonować oddział Hitlerjugend. W 1945 roku, po wkroczeniu wojsk rosyjskich, Jaszczurowa podzieli los wielu dworskich rezydencji. Na mocy dekretu o reformie rolnej majątek Thetschlów został upaństwowiony i poddany parcelacji. Budynek browaru przejął w 1958 roku Państwowy Zakład Owocowo-Warzywny, zwany „winiarnią”. Do pałacu, w którym tuż po wojnie przez krótki czas funkcjonowała szkoła rachunkowości, w 1952 roku przeniósł się Państwowy Dom Dziecka z Kryspinowa. Dawny pensjonat przerobiono na mieszkania służbowe dla pracowników placówki. Gruntownie przebudowane w latach 80. wnętrza oficyny zatraciły swój pierwotny charakter.
Przez cały okres PRL dawny majątek Thetschlów stopniowo niszczał. W 1986 roku podjęto prace nad budową zbiornika retencyjnego i zapory wodnej na Skawie, której wizję snuto jeszcze w czasach austriackich. Według sporządzonego w 1987 roku planu realizacji zbiornika Świnna Poręba cały zespół dworsko-parkowy znalazł się na obszarze zalewowym. Rozebrano browar, a także pozostałe zabudowania gospodarcze. Po wyprowadzce Państwowego Domu Dziecka w 2004 roku opustoszały pałac ulegał dewastacji. Równolegle, od 1991 roku, rodzina Thetschlów podejmowała starania o zwrot rodzinnego majątku. Ostatecznie w 2007 roku Maria Thetschel-Zgud, wnuczka ostatniego dziedzica Jaszczurowej, odzyskała pałac wraz z przylegającym parkiem i oficyną. Dzięki wsparciu urzędu konserwatorskiego udało się ocalić zabytki przed zalaniem. Dziś przywróceniem zespołowi dworsko-parkowemu w Jaszczurowej dawnej świetności zajmuje się założona przez właścicielkę Fundacja im. Rodziny Thetschlów.
Źródło: zabytek.pl
