Synagoga Wysoka w Krakowie
A-91 z 10.05.1974
Synagoga Wysoka – synagoga znajdująca się w Krakowie przy ulicy Józefa 38, na Kazimierzu.
Sala modlitwy umieszczona jest na piętrze, stąd pochodzi jej nazwa. Do dnia dzisiejszego pozostaje najwyższą synagogą Krakowa oraz jedyną w Polsce synagogą umieszczoną na piętrze.
Architektura
Murowany budynek synagogi wzniesiono na planie prostokąta w stylu renesansowym. Południowa ściana budynku zwrócona w stronę ulicy Józefa, podparta jest czterema szkarpami i przecięta gzymsem, biegnącym tuż nad parterem. Pomiędzy szkarpami na wysokości pierwszego i drugiego piętra znajdują się trzy wysokie, półkoliście zakończone okna, które odpowiadają dwóm oknom i okutym drzwiom na ścianie północnej.
Okna zapewniały doskonałe oświetlenie jednoprzestrzennej, wysokiej na 10 metrów głównej sali modlitewnej nakrytej sklepieniem kolebkowym z lunetami, ozdobionym dekoracją stiukową. Dawne drzwi główne znajdowały się na miejscu lewego okna na ścianie północnej. Drzwi do sieni na parterze ujęte są kamiennym, późnorenesansowym portalem z XVI wieku, o profilowanych węgarach, zamkniętym półkolistą, oprofilowaną arkadą z kluczem.
Na ścianie wschodniej znajduje się największy i zarazem najstarszy w Polsce renesansowy Aron ha-kodesz, którego obramienie pochodzi prawdopodobnie z końca XVI wieku, a zwieńczenie z końca XVIII wieku. Jej prostokątne obramienie pokrywa ornament groteskowy w postaci dwóch gryfów, które dawniej trzymały koronę i hebrajskiej inskrypcji keter Tora, co znaczy korona Tory. Wnękę ujmują smukłe kanelowane kolumny z kompozytowymi kapitelami. Podczas prac konserwatorskich, w latach 1971-1972 po bokach kolumn odkryto domalowane ciężkie kotary, które z biegiem czasu zanikły.
Pierwotnie Aron ha-kodesz zamykany był podwójnymi drzwiami. Zewnętrzne drzwi metalowe były ażurowe z motywem orła polskiego w koronie i literą S, pod nimi dwa niedźwiadki trzymające szofary, a nad nimi – dwa ptaki. Wewnętrzne, zaś drewniane, pokrywa dekoracja rzeźbiarska polichromowana, przedstawiająca menorę z dzbanuszkami na oliwę i stoły na chleby pokładne. Obecnie drewniane są przechowywane w Muzeum Izraela w Jerozolimie. W dolnej partii drzwi metalowych znajdowała się sygnatura wykonawców: Zelamana i Chaima, synów Aarona. Jest to najstarszy znany dotychczas przykład sygnatury artystów żydowskich na wyposażeniu synagog w Polsce.
O dawnej świetności przypominają również skarbona przy wejściu oraz gdzieniegdzie widoczne fragmenty XVII-wiecznej polichromii, odkrytej i zakonserwowanej w latach 60. XX wieku. Fragmenty te świadczą o tym, że ściany sali męskiej, łącznie z ościeżami okien, wypełnione były inskrypcjami ujętymi w bordiury, niekiedy w formie kolistego wieńca. Przedstawiają one m.in. błogosławiące dłonie kapłańskie pod koroną na Torę czy wielkich rozmiarów kandelabrowe kompozycje bukietów w wazonach. Pomiędzy oknami na ścianie południowej znajduje się cytat z księgi Rodzaju (28:17): O jak straszne jest to miejsce. Jest to dom Pana i brama niebios, przy którym znajduje się data odnowienia synagogi w 1863 roku. Pozostałe malowidła, zwłaszcza w partiach inskrypcji, są prawie nieczytelne co wynika z przezierających przez siebie dwu lub trzech warstw z okresu XVII–XIX wieku. Przed II wojną światową ściany były pokryte licznymi scenami biblijnymi, m.in. ofiarowaniem Izaaka, Arką Noego, Żydami nad rzekami Babilonu, Świątynią Jerozolimską.
Nad dawnym wejściem do sali na pierwszym piętrze umieszczony jest relief z gzymsem i symetrycznie wkomponowanym ornamentem roślinnym z końca XIX wieku.
Na zewnętrznej ścianie synagogi znajduje się tablica pamiątkowa z tekstem w języku polskim, zwieńczona gwiazdą Dawida i napisem w języku jidysz: הויכע שול (trl. hojche szul, co znaczy Wysoka Synagoga), upamiętniająca pierwotne przeznaczenie budynku:
W tym budynku mieściła się Wysoka Bożnica zbudowana w XVI w. zniszczona w 1939 r. przez okupacyjne władze niemieckie.
Krakowska synagoga Wysoka ma swoją odpowiedniczkę w Pradze. Tak samo usytuowaną, mającą taki sam wygląd, noszącą tę samą nazwę, tyle tylko, że wzniesioną później, bo w 1568 roku. Służyła dawniej jako miejsce modlitwy głównie urzędnikom i członkom praskiej gminy żydowskiej. Wiele publikacji błędnie podaje, że to właśnie krakowska synagoga była wzorowana na praskiej, a było dokładnie odwrotnie.
Źródło: wikipedia.pl
W drugiej połowie XVI wieku nieznany z nazwiska bogaty kupiec Izrael wystąpił do króla Zygmunta II Augusta z prośbą o zgodę na wystawienie synagogi. Zgodę uzyskał i w 1563 roku rozpoczął budowę. Inne źródła podają jako datę budowy synagogi lata 1556–1563. Według jednej z hipotez synagogę zbudowali emigranci – Żydzi sefardyjscy, niewątpliwie na wzór bożnic wznoszonych w getcie weneckim.
Fundator synagogi zdecydował się na nadbudowę sali modlitewnej nad sklepami znajdującymi się na parterze pierwotnego budynku. Być może stało się tak ze względu na ograniczenia urbanistyczne miasta. Usytuowanie głównej sali modlitewnej było podyktowane względami bezpieczeństwa, gdyż bożnica znajdowała się w miejscu szczególnie ruchliwym, tuż obok bramy miasta żydowskiego i blisko domów chrześcijańskich.
W 1657 roku podczas potopu szwedzkiego synagoga została zdewastowana. Po tych wydarzeniach została wyremontowana, a do ściany północnej dobudowano małą przybudówkę w której ulokowano babiniec. Budynek synagogi odnawiano poza tym po pożarach w latach 1623, 1643, 1693 oraz gruntownie w roku 1863. Pod koniec lat 80. XIX wieku, do zachodniej ściany dobudowano dwupiętrowy budynek pod numerem 36. Na jego piętrze znajdowała się dodatkowa sala modlitewna z babińcem, a na parterze bożnica Bractwa Ner Tamid.
Podczas II wojny światowej hitlerowcy doprowadzili do znacznej dewastacji wnętrza synagogi oraz bezpowrotnego przepadku jej cennego wyposażenia. Dzieła zniszczenia dopełnił pożar. Nie wiadomo, czy był on skutkiem celowego podpalenia, czy wynikiem wybuchu granatu wrzuconego do budynku.
Jedynym elementem wyposażenia ruchomego synagogi jaki przetrwał czasy wojny jest XVII-wieczny, barokowy świecznik chanukowy, który został przewieziony na Wawel i tam doczekał zakończenia działań wojennych. Obecnie znajduje się na stałej wystawie w synagodze Starej przy ulicy Szerokiej 24.
Po zakończeniu wojny w synagodze mieścił się magazyn papieru i rupieciarnia. Na początku lat 50. planowano ją przebudować na Teatr Lalki, Maski i Aktora Groteska, lecz plany spełzły na niczym. W międzyczasie Wydział Kultury PWRN w Krakowie zabezpieczył mury synagogi z kredytów Ministerstwa Kultury i Sztuki i połączył go z sąsiednim budynkiem poprzez wykucie drzwi na ścianie wschodniej.
W 1966 roku synagoga została przekazana Pracowni Konserwacji Zabytków, która w latach 1969–1972 dokonała remontu i przebudowy wnętrz synagogi. Wówczas przebito nowe wejścia, dodano klatkę schodową, sklepienie kolebkowe sali głównej zastąpiono płaskim stropem, przeniesiono skarbonę do sąsiedniego budynku oraz nadbudowano szklaną konstrukcję na dachu bożnicy, poprzez co zyskała dodatkową kondygnację. W głównej sali modlitewnej zabezpieczono i zakonserwowano zabytkowe polichromie oraz Aron ha-kodesz. Wnętrza synagogi przez wiele lat przystosowane były do potrzeb działalności konserwatorskiej.
Po likwidacji Pracowni Konserwacji Zabytków synagogę przejął syndyk tego przedsiębiorstwa. Przez wiele lat stała opuszczona, a przejęcie jej przez Gminę Wyznaniową Żydowską w Krakowie było niemożliwe ze względu na niejasne stosunki własnościowe lokali parterowych oraz rozbieżności co do wyceny dokonanej po wojnie przebudowy dachu i kondygnacji znajdującej się bezpośrednio nad główną salą modlitewną.
We wrześniu 2005 roku budynek synagogi został udostępniony zwiedzającym. Można było w niej zobaczyć przygotowaną przez Spółkę Konserwacji Zabytków w Krakowie S.A., Krakowskie Towarzystwo Fotograficzne oraz Muzeum Historii Fotografii im. Walerego Rzewuskiego stałą wystawę zdjęć Aleksandra Skotnickiego pt. „Dwa oblicza Żydów krakowskich” poświęconą zwyczajom i tradycjom społeczności żydowskiej z okresu międzywojennego, ocalonym przez Oskara Schindlera oraz chasydom z Bobowej. Przed Aron ha-kodesz w małej gablocie umieszczono miniaturową replikę żydowskiego stroju weselnego. W 2008 roku synagogę odzyskała Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie.
28 czerwca 2008 roku w synagodze odbyła się hawdala zorganizowana przez Towarzystwo Kultury Żydowskiej Beit Warszawa – była to pierwsza uroczystość religijna w synagodze od zakończenia II wojny światowej. Uroczystość prowadziła rabin Tanja Segal. Była to także pierwsza uroczystość religijna w Krakowie prowadzona przez rabinkę.
Od 2008 roku Synagoga Wysoka znajduje się we władaniu wydawnictwa Austeria; jest miejscem koncertów, spotkań promocyjnych oraz wystaw (m.in. wystawa rysunków Andrzeja Wajdy do spektaklu „Dybuk”, wystawa fotografii Żydów polskich Fundacji Shalom „I ciągle widzę ich twarze”). Jest udostępniona zwiedzającym.
Źródło: wikipedia.pl
