Zespół katedralno-zamkowy w Kwidzynie

Zespół katedralno-zamkowy w Kwidzynie powstał w XIV w.na potrzeby diecezji pomezańskiej, jako jej centrum religijne i polityczno-administracyjne.
Posiada unikatowe wartości architektoniczne i zabytkowe. Jest jednym z najbardziej imponujących zabytków architektury gotyckiej w Polsce z monumentalnym, najokazalszym w kraju gdaniskiem (danskerem). To jedyne na terenie Polski, tak uformowane przestrzennie oraz jednorodne założenie średniowieczne łączące funkcje sakralne, rezydencjonalne i obronne o unikatowych w skali europejskiej rozwiązaniach architektonicznych. Oprócz wskazanych wartości zespołu, znaczącym jego atutem jest siła oddziaływania estetycznego na otaczającą przestrzeń spotęgowana ścisłym związkiem z krajobrazem naturalnym krawędzi pradoliny Wisły. Wyjątkowa w skali bryła oraz malownicza forma zespolonych obiektów od dawna była inspiracją dla malarzy i poetów. Już w 1586 r. wizytatorzy kościelni wskazywali, iż „jest niemalże najwspanialszą budowlą całych Prus Książęcych”.

Zamek i katedra, mimo wprowadzanych na przestrzeni wieków przekształceń, w znacznym stopniu zachowały swój oryginalny średniowieczny układ i zabytkową substancję. Spektakularnym elementem wystroju wnętrza katedry jest wielki zespół gotyckich malowideł ściennych z przełomu XIV/XV w., przemalowanych podczas prac restauracyjnych w XIX i XX w., ale zachowujących swoją pierwotną redakcję. Na górnej kondygnacji części prezbiterialnej znajdują się przedstawienia naturalnej wielkości postaci 17 biskupów pomezańskich z katolickiego okresu funkcjonowania katedry oraz trzech mistrzów Zakonu Krzyżackiego pochowanych w katedrze. Jednocześnie na elewacji południowej świątyni zachowała się jedyna w Polsce i niezwykle rzadka w Europie Północnej średniowieczna mozaika stanowiąca potwierdzenie związków artystycznych i intelektualnych z Pragą.

Zespół zamkowo-katedralny położony jest w zachodniej części Kwidzyna, na wschodniej krawędzi pradoliny Wisły. Usytuowany jest na terenie zniszczonego podczas II wojny światowej Starego Miasta, przy ul. Katedralnej. Składa się z dwóch zasadniczych części: dawnego zamku kapituły pomezańskiej powstałego w okresie od pocz. XIV do pocz. XV w., oraz przylegającej doń od strony wschodniej katedry pw. św. Jana Ewangelisty ukształtowanej w okresie od pocz. XIV do k. XV w.

Zamek budowany został na planie zbliżonym do kwadratu (48,4 x 49,6 m). Jest budowlą posiadającą typowe cechy zamku krzyżackiego z 1 poł. XIV w. z narożnikami zaakcentowanymi wieżami oraz z gdaniskiem – wieżą o funkcji obronnej i sanitarnej, połączonym z korpusem murowanym zadaszonym gankiem wspartym na kilku filarach. Do dziś zachowały się dwa skrzydła: zachodnie (z krużgankami na parterze i piętrze) oraz północne (z krużgankami na parterze i bramą wjazdową). Dziedziniec zamkowy od południa otoczony jest współczesnym niewielkim murem ceglanym biegnącym po zewnętrznym obrysie rozebranego w k. XVIII w. skrzydła południowego. Zachowane gdanisko jest największym i najlepiej zachowanym spośród istniejących (pozostałe w Malborku i Toruniu). Ganek łączący je z zamkiem posiada 56 m długości i wsparty jest na pięciu monumentalnych filarach. Od strony północnej zamku usytuowana jest wieża studzienna zwana małym gdaniskiem.

Najważniejsze pomieszczenia zamkowe mieszczą się na I piętrze. W skrzydle północnym - tzw. zimowy refektarz ze sklepieniem gwiaździstym wspartym na centralnie usytuowanej kolumnie, skryptorium oraz izba mieszkalna prepozyta kapituły i skarbiec. W skrzydle zachodnim usytuowana jest największa zachowana sala, w której pierwotnie znajdowało się dormitorium (obecnie to główna sala wystawowa). Na drugim piętrze obecnie znajdują się sale wystawowe, zaś poddasze jest nieużytkowe.

Do zamku od strony wschodniej przylega katedra pw. św. Jana Ewangelisty. Obecna budowla składa się z pięciobocznie zamkniętego dwukondygnacyjnego chóru (z l. 1335-1340), wydłużonego, trójnawowego, pięcioprzęsłowego korpusu w typie pseudobazyliki.

W prezbiterium, na wyższej kondygnacji znajduje się tzw. górny kościół, w dolnej kaplica błogosławionej Doroty z Mątowów Wielkich, zakrystia oraz krypta biskupów pomezańskich i trzech wielkich mistrzów. Obok kaplicy znajduje się cela bł. Doroty. Z obu stron prezbiterium znajdują się klatki schodowe umożliwiające komunikację z dawnymi gankami obronnymi katedry. Prezbiterium i nawa główna kryte są sklepieniem gwiaździstym z żebrem przewodnim, zaś nawy boczne sklepieniem trójdzielnym. Wejście główne wiedzie przez wykonaną z wapienia gotlandzkiego kruchtę o formach średniowiecznych. Nad kruchtą usytuowana jest mozaika przedstawiająca męczeństwo św. Jana Ewangelisty i klęczącego fundatora bpa Jana I Möncha. Jest to jeden z nielicznych i najwcześniejszych (1380 r.) przykładów tego gatunku sztuki w Europie Środkowej.

We wnętrzu najbardziej spektakularnym elementem wystroju jest wielki zespół gotyckich malowideł ściennych z przełomu XIV/XV w., przemalowanych podczas prac restauracyjnych w XIX i XX w., ale zachowujących swoją pierwotną redakcję. Na górnej kondygnacji części prezbiterialnej znajdują się polichromie z XVI w. przedstawiające naturalnej wielkości postacie 17 biskupów pomezańskich z katolickiego okresu funkcjonowania katedry oraz trzech mistrzów Zakonu Krzyżackiego pochowanych w katedrze. We wnętrzu pochowana jest również zmarła w 1349 r. błogosławiona Dorota z Mątowów Wielkich – kwidzyńska rekluza oraz Jan z Kwidzyna – jej duchowy przewodnik w ostatnim okresie życia.

Z wcześniejszego wyposażenia świątyni na szczególną uwagę zasługują również: okazały tron biskupi z pocz. XVI w., renesansowe epitafia, barokowe konfesjonały oraz barokowy ołtarz.

 Źródło: zabytek.pl