Twierdza Nysa

Fortyfikacje średniowieczne
W drugiej połowie XIII wieku powstały pierwsze fortyfikacje drewniano-ziemne otaczające Nysę. Uległy one całkowitemu zniszczeniu w 1284 roku podczas konfliktu między biskupem Tomaszem II a księciem wrocławskim Henrykiem IV Probusem. Odbudowano je sześć lat później.

Już przed 1259 rokiem w obrębie najstarszych fortyfikacji miejskich znajdował się dwór biskupi, oddzielony od miasta odnogą rzeki Białej Głuchołaskiej, spełniającą rolę fosy, wspólnej dla miasta i rezydencji biskupiej. W bliżej nieokreślonym czasie dworowi temu nadano charakter obronny, poprzez otoczenie go umocnieniami sprzężonymi z fortyfikacjami miejskimi. Od 1282 roku miejscowa siedziba władz biskupich była już określana jako zamek.

Pierwsze mury otaczające główną część Nysy (Nowe Miasto) powstały w drugiej połowie XIV wieku w czasach biskupa Przecława z Pogorzeli. Tworzyły one zamknięty obwód kształtem zbliżony do czworoboku, o zaokrąglonych narożach, z licznymi basztami. Dodatkowe zabezpieczenie stanowiło przedmurze (w niektórych miejscach nawet podwójne). Całość fortyfikacji otaczała fosa, zasilana przez rzeki Nysę Kłodzką i Białą Głuchołaską, płynące wówczas w tym miejscu niemal równolegle. Komunikacja z miastem odbywała się przez mosty, prawdopodobnie zwodzone. Wszystkie bramy miejskie (Wrocławska na północy, Ziębicka na zachodzie, Bracka po stronie południowo-zachodniej i Celna na południu) wyposażone zostały w wysokie wieże obronne.

Obszar średniowiecznego tzw. Starego Miasta (dzisiejsza dzielnica Średnia Wieś), o luźniejszej zabudowie i nieregularnym układzie przestrzennym, był wówczas otoczony odrębnymi fortyfikacjami, zapewne w formie wału ziemnego z częstokołem.

Mury miejskie Nysy dobrze zdały egzamin w okresie wojen husyckich, ratując miasto i jego mieszkańców przed najeźdźcami, których łupem padło w tym czasie wiele innych miast śląskich. W marcu 1428 r. dowodzeni przez Prokopa husyci zwyciężyli w bitwie z wojskami biskupa wrocławskiego Konrada i jego sojuszników. Z łatwością zdobyli słabo ufortyfikowane Stare Miasto, plądrując je i paląc doszczętnie. Nie udało im się jednak wtargnąć do otoczonego murami Nowego Miasta, aczkolwiek wyrządzili mu oni znaczne szkody poprzez ostrzał z dział.

W XVI wieku, w związku z zagrożeniem tureckim, przeprowadzono modernizację murów miejskich, budując dodatkowe basteje w przedmurzu. Wieża Bramy Wrocławskiej otrzymała wówczas nadbudowę ze strzelnicami artyleryjskimi. W 1596 r. lub nieco wcześniej wzniesiono bramę św. Jakuba na Przedmieściu Wrocławskim, zwaną później Bramą Krowią.

Obronne walory średniowiecznych murów miejskich doceniano jeszcze w początkach XVIII wieku. Zostały one wówczas ponownie wyremontowane, mimo że miasto było już otoczone nowożytnymi fortyfikacjami bastionowymi.

Mury miejskie Nysy niemal całkowicie rozebrano w drugiej połowie XIX w. i pierwszych latach XX w. Zachowały się jednak niektóre elementy średniowiecznego systemu obronnego, stanowiące wymowną ilustrację dawnej potęgi i świetności miasta. Najbardziej okazale prezentują się dwie wysokie wieże, stanowiące w przeszłości obronę bram miejskich: Ziębickiej i Wrocławskiej.

Pierwsze nowożytne systemy obronne
Pierwsze fortyfikacje w okresie nowożytnym powstały pod koniec XVI wieku – w 1594, kiedy miasto znajdowało się w granicach Królestwa Czech (będącego w rękach Habsburgów). Zaprojektował je Johanes Schneider z Lindau (Bodensee) na prośbę ówczesnego biskupa wrocławskiego, Andreasa von Jerin. W 1643 umocnienia te zaczęto przebudowywać według szkoły staroholenderskiej – kładziono nacisk na system obrony skrzydłowej. Dobudowano nowe obiekty, zwiększono ilość bastionów (do 10), a całe miasto otoczono wałem i fosą wodną. Po obwałowaniu nad przeciwskarpą biegła ukryta droga wewnętrzna. Prace modernizacyjne trwały do początku XVIII wieku.

Z tego okresu zachował się do dzisiaj bastion św. Jadwigi (Bastei der Hl.Hedwig) przy ulicy Piastowskiej, wielokrotnie przebudowywany i modernizowany w późniejszych okresach.

Fortyfikacje pruskie i niemieckie

Umocnienia habsburskie Nysy miały wiele wad i w 1741 zostały zdobyte przez armię pruską podczas drugiego oblężenia (pierwsze zakończyło się niepowodzeniem). W wyniku traktatu pokojowego Nysa stała się miastem pruskim, położonym w bezpośredniej bliskości granicy z państwem Habsburgów. Doceniając jej strategiczne położenie król Fryderyk II postanowił uczynić z miasta twierdzę – obóz warowny, która miała strzec nowej prowincji śląskiej na odcinku od Bramy Morawskiej do Gór Złotych.

XVIII wiek
Holenderski inżynier Cornelius von Walrawe, pod nadzorem samego króla, przebudował fortyfikacje otaczające miasto – tzw. Obwałowania Dolne. Jednocześnie wybudowano obwarowanie górne (Forty Górne) na drugim brzegu rzeki – powstał w ten sposób nowy obóz wojskowy pod nazwą Friedrichsstadt (określany długo jako samodzielne miasto; dzisiaj dzielnica Radoszyn). Przy obu brzegach rzeki wzniesiono reduty – Kardynalską i Kapucyńską.

Rozbudowano górne obwałowania o oba boczne skrzydła, powstała także nowa samodzielna cytadela – Fort Prusy (Fort Preussen) wraz z pasami obwałowań, tzw. Jerozolimskimi wewnętrznymi. Od Fortu Prusy biegła sucha fosa. Wybudowano także drugi fort – Fort Wodny (Wasserfestung). Prace te były prowadzone w latach 1742–1756. O ich skuteczności świadczy fakt, że w 1758 oblegające Nysę wojska austriackie nie zdołały zdobyć twierdzy, mimo prowadzonego ciężkiego bombardowania.

W latach 1767–1791 wybudowano Obwałowania Jerozolimskie zewnętrzne według projektu architektów Lefevre’a i von Castillona. Zmodernizowano też Fort Prusy – rozbudowano m.in. chodniki przeciwminowe i wzniesiono trzy flesze. Ostatnim etapem była budowa tzw. Obwałowań Wysokich.

Zastosowane rozwiązania były bardzo nowoczesne (w razie potrzeby istniała nawet możliwość zatopienia miasta), o kilkadziesiąt lat wyprzedzające swoje czasy.

XIX wiek

Na początku 19. stulecia Nysa była jedną z najlepszych fortec w Europie – przekonały się o tym wojska napoleońskie w 1807, które przez 114 dni oblegały miasto. Przez ten okres trwał intensywny ostrzał przez ciężką artylerię (w mieście ocalało tylko 5 domów), a i tak dopiero brak nadziei na odsiecz oraz kończąca się amunicja i żywność zmusiły obrońców do kapitulacji. Podpisano ją 3 czerwca 1807. Przejęcie twierdzy przez oblegających nastąpiło 16 czerwca 1807.

Po wojnach napoleońskich, w latach 1809–1812 dokonano naprawy zniszczeń, w okresie 1839-1849 drobnych przebudowań.

W II połowie XIX wieku przeprowadzono prace, które zmieniły ją w twierdzę w stylu nowopruskim (w odróżnieniu od staropruskiego, jakim określa się twierdzę z XVIII wieku).

W latach 1865–1888 rozbudowano na przedpolu forty (I-III, A-C) oraz zmodernizowano Obwałowania Wysokie. Powstał też nowy zespół kolejowy (Obwałowania Kolejowe). Przebudowano także Fort Prusy – zyskał postać czworobocznej lunety, otoczonej wałami ziemnymi, zamkniętej wałem szyjowym.

Mimo tego twierdza stawała się przestarzała (m.in. z powodu powszechnego zastosowania skuteczniejszych dział z gwintowanymi lufami). Zaczął się proces jej stopniowej likwidacji i przejmowania na cele cywilne – początkowo na potrzeby nowej miejskiej gazowni. Rozporządzenie z 1889 r. przewidywało całkowite rozbrojenie twierdzy. W 1895 zlikwidowano w Nysie główny odwach, w 1903 miasto straciło status twierdzy i zaczęło się jeszcze intensywniejsze adaptowanie konstrukcji na inne cele (magazyny i więzienia) oraz wyburzanie.

XX wiek
W 1910 wybudowano kasyno oficerskie w reducie Kapucyńskiej. W tym samym roku przekształcono Fort Wodny na magazyn amunicji, a w 1914 Fort Prusy na magazyn sprzętu wojskowego. W reducie Jerozolimskiej mieściła się izolatka wojskowego szpitala rezerwy.

W okresie I wojny światowej w byłej już twierdzy mieściły się obozy jenieckie – przetrzymywano tutaj m.in. Charles’a de Gaulle’a. Podobną funkcję pełniła twierdza w okresie powstań śląskich – w 1921 w Forcie Ziemnym przetrzymywano powstańców.

W 1918 Obwałowania Kolejowe przekształcono w park, a kazamaty na kolejne magazyny. W latach 1926–1934 wyburzono część Obwałowań Jerozolimskich wewnętrznych, a forty I, II i III zamieniono na magazyny broni i amunicji.

Podczas II wojny światowej w Nysie umieszczono filię obozu Gross Rosen. Miasto pod koniec wojny ponownie stało się twierdzą (Stadt und Festung Neisse), ale nie zapobiegło to zdobyciu jej przez Armię Czerwoną w 1945. W tym momencie historia Nysy jako pruskiej i niemieckiej twierdzy dobiegła końca.

Źródło: wikipedia.pl