Zespół staromiejski Przemyśla

Miasto Przemyśl rozwinęło się na terenie wcześniejszego osadnictwa sięgającego 3500-4000 lat p.n.e. Na długo przed lokacją miasta Przemyśl stanowił żywy ośrodek nie tylko władzy państwowej i kościelnej lecz również handlu, rzemiosła i kultury. Fundamentalne  znaczenie dla lokalizacji i rozwoju miasta miało położenie na szlaku ważnych arterii komunikacyjnych.

Według Jana Długosza przemyski gród został założony w VII w. przez księcia Przemysława. Rozwinął się już w pierwszym tysiącleciu, o czym świadczą relikty założeń obronnych i zabudowy mieszkalnej. Po 1018 r., przypuszczalnie w okresie przynależności Przemyśla do Polski za Bolesława Chrobrego, powstało okazałe palatium z rotundą, Niebawem jednak znalazł się Przemyśl na długo w granicach państwa ruskiego, stając się stolicą udzielnego księstwa, a następnie ważnym ośrodkiem księstwa halicko-włodzimierskiego (z krótką przerwą w latach 1071-1086, kiedy pozostawał pod panowaniem władców Polski - Bolesława Szczodrego i Władysława Hermana). W tym czasie Przemyśl pełnił rolę ważnego ośrodka religijnego - prawosławne biskupstwo utworzone ok. 1100 r., przy równoczesnym rozwoju Kościoła Zachodniego (relikty rotundy zachowane w podziemiach katedry łacińskiej, zbudowanej między poł. wieku XII a poł. XIII w.). Był też nadal ważnym miastem pośredniczącym w wymianie handlowej między Wschodem i Zachodem. W  XII, XIII i na początku XIV w. okolice Przemyśla były terenem walk pomiędzy książętami ruskimi, polskimi i węgierskimi oraz najazdów tatarskich. Wraz z włączeniem w l. 1340-49 ziem ruskich do Królestwa Polskiego przez Kazimierza Wielkiego Przemyśl stał się miastem królewskim i pozostał nim do końca istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W 1345 r. król rozpoczął w miejscu dawnego grodu budowę murowanego zamku z narożnymi basztami. Przywilej lokacyjny wystawiony przez Władysława Jagiełłę w 1389 r. zamknął pierwszy okres rozwoju miasta, choć istnieje wiele przesłanek, że pierwsza lokacja miasta nastąpiła jeszcze za panowania książąt ruskich w pocz. XIV w. W 1375 r. nowo przybyły z Hildesheim biskup Eryk z Winsen zreorganizował włączone do metropolii halickiej łacińskie biskupstwo. W XIV w. zaczęły w Przemyślu działalność dwa konwenty: franciszkanie i dominikanie. W 2 poł. XV w., po pn.-wsch. stronie wzgórza zamkowego, wzniesiono monumentalną, murowaną katedrę łacińską, która stała się dominantą tej części miasta lokacyjnego. Zabudowa świecka miasta była niemal w całości drewniana. Od lat 20. XVI w. do ok. 1640 r. miasto otoczono systemem nowożytnych fortyfikacji bastejowych, z czterema bramami: Lwowską, Grodzką, Wodną i Mostową oraz kurtynami z dziewięcioma cylindrycznymi basztami bądź półcylindrycznymi bastejami. System ten aż do poł. XIX w. wyznaczył zasięg terytorialny zabudowy miasta. W l. 1657-59 przeprowadzono modernizację umocnień pod kierunkiem Jakuba Solariego wprowadzającą na części obwodu bastiony. System obronny wzmacniały także inkastelowane klasztory: budowany od 1623 r. karmelitów bosych w pd. części miasta, budowany w l. 1641-45 reformatów przy bramie lwowskiej i wzniesiony w 1 ćw. XVI w. benedyktynek przy przeprawie na Zasaniu. Począwszy od XVI w. działki miejskie zabudowywano murowanymi kamienicami. Pośrodku placu górował okazały renesansowy ratusz z wieżą. W XVI w. utrwaliła się sieć drożna związana z rynkiem i bramami miejskimi, zabudowało się wzgórze karmelickie i Zasanie, głównie za sprawą zespołów klasztornych. Centrum handlowe i administracyjne stanowił rynek oraz ulice Lwowska (ob. Kazimierza Wielkiego), Grodzka z Franciszkańską i Wodna. W pd.-wsch. części miasta lokacyjnego położona była ruska dzielnica Władycze, jurydyka biskupów prawosławnych, następnie unickich, z cerkwią katedralną oraz siedzibą biskupa. W pn.-wsch. części miasta istniała dzielnica żydowska, w której dominowała synagoga z XVI w. W pd.-zach. części miasta, w okolicach placu katedralnego znajdowały się kanonie, dwory, mansjonaria i szkoła, zawiązane z katedrą łacińską oraz siedziba biskupa. W XVII w. w południowej części miasta znajdowały się trzy świątynie – karmelitów bosych, jezuitów i franciszkanów; w zachodniej – klasztory dominikanów i dominikanek (zburzone w czasach austriackich). Zachowany do dziś czytelny układ urbanistyczny wykształcił się ostatecznie do 1 ćw. XVII w.

W następnych dziesięcioleciach zabudowa miasta wzbogacała się o kolejne zespoły klasztorne: bonifratrów (1665-78), łacińskie seminarium duchowne, zespół szpitalny z kościołem św. Rocha. Rozwój zabudowy przedmieść koncentrował się przy szlakach prowadzących do bram miejskich. Od wsch. powstało Przedmieście Lwowskie, przechodzące dalej w ulicę Ku Błoniu i Błonie, od pn. wzdłuż traktów prowadzących do Krakowa i na Węgry wykształciło się Zasanie. Jednak zabudowane gęsto przedmieścia nie wykształciły wyrazistego układu, poza obustronną zabudową przy jezdni.

Liczne wojny w XVII w. spowodowały, że XVIII-wieczny Przemyśl podupadł gospodarczo, niszczały mury miejskie, rozebrano częściowo zamek, wiele kamienic stało pustych. Wznoszono jednak nowe i przebudowywano istniejące obiekty sakralne. W 2 ćw. XVIII w. korpus katedry został zbarokizowany, w 3 ćw. wybudowano wolnostojącą dzwonnicę. W tym czasie wzbogacono fasadę kościoła jezuitów a wieże podwyższono; w l. 1754-80 wzniesiono późnobarokowy kościół franciszkanów, a w l. 1775-77 późnobarokową wieżę cerkwi katedralnej, bez samej świątyni. Badacze zwracają uwagę na tarasowy, jakby teatralny efekt kaskadowego spiętrzenia starszych zespołów karmelitów i jezuitów, wzmocniony budową kościoła franciszkanów.

W wyniku I rozbioru Przemyśl znalazł się w zaborze austriackim, w 1789 r. powołano magistrat i sąd obwodowy. Wytyczono wtedy nowe trakty komunikacyjne, m.in. tzw. drogę cesarską, przecinającą Przemyśl na linii wsch.-zach. przebiegającą ulicami: Jarosławską (ob. 3 Maja), Mostową (ob. Kościuszki), placem przy opactwie (tzw. Hauptplatz, ob. Plac Dominikański), Lwowską i Lwowskim Przedmieściem. W l. latach 70. XVIII w. wyburzono znaczną część kamienic zachodniej pierzei Rynku, w 1794 r. rozebrano ratusz. Zniekształciło to kwadratowy dotychczas plac, który nigdy już nie powrócił do dawnego kształtu. Nastąpiły też inne zmiany struktury przestrzennej miasta.

Na przełomie XVIII i XIX w., przystąpiono do rozbiórki murów obronnych miasta, wyznaczając na ich miejscu działki pod budowę kamienic. W wyniku józefińskich reform kościelnych przejęto na rzecz instytucji państwowych klasztory dominikanów, dominikanek i bonifratrów, rozbierając przynależne do zespołów kościoły. Biskupom grekokatolickim odebrano jurydykę Władycze, niszcząc jej mury i zabudowę, rozebrano niemal wszystkie drewniane cerkwie. Cmentarze przykościelne zamieniono na place miejskie bądź zlicytowano i zapełniono zwartą zabudową, a nowy cmentarz zlokalizowano na Lwowskim Przedmieściu.

Zasadnicze zmiany w urbanistyce przyniosła miastu budowa Twierdzy Przemyśl w latach 1854-1914. Kolejnym czynnikiem rozwoju miasta była budowa kolei Karola Ludwika w l. 1859-61 oraz Kolei Łupkowskiej w 1872 r. Powstanie dworca kolejowego w pn.-zach. części Przedmieścia Lwowskiego przyczyniło się do zapełnienia tego fragmentu miasta zwartą zabudową kamienic, hoteli, banków, hurtowni i budowli wojskowych.

Do końca panowania austriackiego Przemyśl zaliczał się do największych miast Galicji (po Lwowie i Krakowie), rozrastając się po obu stronach Sanu na tereny dawnych przedmieść. W k. XIX w. z inicjatywy Towarzystwa Upiększania Miasta uporządkowano wzgórze zamkowe, na którym powstał obszerny park miejski. W okresie Autonomii Galicyjskiej powstało na terenie miasta kilka szkół, gmach Towarzystwa „Sokół” oraz gmachy instytucji oświatowych i dobroczynnych podlegających kościołom obu wyznań i gminie żydowskiej jak: seminarium duchowne gr.-kat., internat dla młodzieży oraz ochronka sióstr Felicjanek, przytułek albertynów. Na dawnych przedmieściach zbudowano nowe świątynie.

Po 1918 r. Przemyśl przestał być twierdzą, forty przestały pełnić swoją funkcję, na ich przedpolach powstawała, hamowana do tej pory przepisami fortecznymi, zabudowa przedmiejska.

W czasie walk niemiecko-sowieckich w 1941 r. niemal doszczętnie zniszczona została dzielnica żydowska, domy w rejonie dworca kolejowego oraz w zach. pierzei rynku a na Zasaniu zabudowania klasztoru benedyktynek. Po zakończeniu II wojny światowej nie odbudowano budynków spalonych i uszkodzonych, burzono je pozostawiając puste place. Tak zniknęła renesansowa synagoga i znaczna część dzielnicy żydowskiej.

Źródło: zabytek.pl