Cmentarz żydowski w Pszczynie
A/838/2021 z 16 czerwca 2021
Na zajmującej powierzchnię 0,6 ha pszczyńskiej nekropolii żydowskiej zachowało się do dnia dzisiejszego ok. 300 nagrobków, z których najstarszy pochodzi z roku założenia cmentarza, z 1814 r. Pochowani są tutaj m.in. David Rau (ur. 18 czerwca 1861 w Debrznie, zm. 14 lutego 1911 w Pszczynie, rabin pszczyńskiego kahału w latach 1891–1911) oraz członkowie znanych i szanowanych rodów żydowskich: Schlesingerów, Schindlerów, Simonów, Koeningsfeldów, Richterów, Grünpeterów, Gittermannów i innych. Największy z nagrobków, okazały bazaltowy pomnik z dwiema kolumnami wspierającymi trójkątny szczyt, pochodzi z przełomu XIX/XX w. i należy on do Heinricha i Henriette Simonów. Na cmentarzu zachował się ponadto neogotycki dom przedpogrzebowy wzniesiony w 1888 r., wg projektu Ernsta Betzana oraz ceglane ogrodzenie. Na koniec warto dodać, iż nekropolia do czasów współczesnych zachował się jego układ przestrzenny. Cmentarz podzielony jest nadal na pięć kwater.
Od 2004 r. w Pszczynie organizowane są Spotkania z kulturą żydowską – „ODNALEZIONE MIEJSCE. CMENTARZ ŻYDOWSKI W PSZCZYNIE”, podczas których raz w roku można zwiedzić cmentarz żydowski z przewodnikiem Piotrem Pilukiem. Oprócz tego organizowana jest wystawa poświęcona kulturze żydowskiej oraz koncert zespołu, wykonującego muzykę klezmerską.
Cmentarz znajduje się pod stałą opieką pana Sławomira Pastuszki, który udziela informacji na temat kirkutu i miejscowej społeczności żydowskiej. Nekropolia jest regularnie porządkowana, a kilka razy do roku organizowane jest jej zwiedzanie dla mieszkańców miasta.
W latach 2008–2009 opiekun cmentarza przeprowadził inwentaryzację nagrobków, podczas której spisano prawie 400 nazwisk pochowanych. Obejmuje ona odpisy pełnych inskrypcji (niemieckich i hebrajskich) nagrobnych wraz z tłumaczeniami. Nagrobki są ponumerowane do 1922 r. Najwyższym numerem jest nagrobek nr 436, należący do Anny Ehrlich. Numeracja prawdopodobnie miała ułatwić lokalizację miejsca pochówku.
Żydzi w Pszczynie pojawili się dość późno. Wzmianki o nich, pochodzące z XVI i XVII w., mówią jedynie o pojedynczych osobach. Liczniej zaczęli do miasta przybywać dopiero po 1780 r. Wtedy to właśnie wydano rozporządzenie królewskie, zezwalające Żydom na osiedlanie się w miastach śląskich na wschód od Odry. Dzięki temu już w 1787 r. w Pszczynie mieszkało 85 osób pochodzenia żydowskiego. Kolejnym impulsem do ich osadnictwa był tzw. edykt emancypacyjny króla Fryderyka Wilhelma III z 1812 r., w którym dopuszczono Żydów do praw miejskich i państwowych, zrównując ich w prawach z chrześcijanami. Świadectwem zwiększania się liczebności gminy żydowskiej w Pszczynie było powstanie cmentarza w 1814 r. Do tego czasu członkowie tutejszej gminy żydowskiej chowani byli na cmentarzu w Mikołowie. W 1834 r. wzniesiono również drewnianą synagogę, którą w 1852 r. zastąpiono nową – murowaną. Przetrwała ona do czasów współczesnych, ale w 1941 r. została zaadaptowana przez Niemców na nowoczesne wówczas kino, i tę funkcje pełni do dnia dzisiejszego.
Od 1812 r. funkcjonował w Pszczynie chader, ale w 1820 r. gmina uzyskała zgodę, by dzieci jej członków mogły uczęszczać do szkół ewangelickiej i katolickiej – faktycznie głównie uczyły się w tej pierwszej. To było podstawą utworzenia wspólnej szkoły ewangelicko-żydowskiej, powołanej do życia w 1873 r. W 1893 r. zmieniono ją w szkołę komunalną.
Ok. 1885 r. gmina żydowska osiągnęła największą w swej historii liczebność – 341 członków. Pod koniec XIX w. jej liczebność zaczęła jednak spadać, a gdy w 1922 r. Pszczyna wraz z regionem znalazła się w odrodzonej Polsce, wielu Żydów opuściło miasto, ponieważ niemal wszyscy członkowie gminy identyfikowali się z kulturą niemiecką.
Ostatni pogrzeb na pszczyńskim kirkucie odbył się 7 października 1937 r., ale został on oficjalnie zamknięty dla celów grzebalnych dopiero 22 lata później. Podczas II wojny światowej cmentarz nie uległ zniszczeniu, jak to miało miejsce w przypadku wielu innych śląskich (i nie tylko) kirkutów.
W pierwszych dniach po wojnie do Pszczyny powróciło kilku Żydów. Do lat 50. XX w. do Pszczyny napłynęło ok. 200 Żydów, którzy otworzyli niewielki dom modlitwy i założyli pięć stowarzyszeń żydowskich. Jednak do 1955 r. większość Żydów opuściła miasto. Obecnie Pszczynę zamieszkuje kilka osób pochodzenia żydowskiego, jak i kilku Żydów, którzy przeszli na religię chrześcijańską.
Źródło: peuk.fiiz.pl
Cmentarz nie jest miejscem ogólnodostępnym. Jego zwiedzanie należy ustalać z jego opiekunem.
