Gmach Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku

Powstał w czasie zaboru austriackiego. Pierwotnie propozycję trójkątnego rozmieszczenia budynku szkoły, gmachu „Sokoła” i restauracji u wejścia do parku miejskiego (obecnie Plac Harcerski) wysunął przebywający 6 czerwca 1896 w Sanoku architekt Arnold Röhring. Grunt pod budowę tzw. Sokolni został przekazany bezpłatnie Towarzystwu Uchwałą Rady Miejskiej Sanoka z dnia 19 listopada 1896 roku (przy ówczesnej ulicy Nowej, późniejszej ul. Adama Mickiewicza).

Decyzję o budowie własnej siedziby podjęło Walne Zgromadzenie „Sokoła” 25 lutego 1899. W tym samym roku przystąpiono do budowy gmachu na gruncie podarowanym przez gminę Sanok, przyjmując jednocześnie że koszt inwestycji nie może przekroczyć 16 tys. zł. Autorem projektu budynku był inż. Władysław Beksiński. (wcześniej projekty opracowywali inżynierowie Beksiński, Władysław Adamczyk i Karol Gerardis, zaś wybrano przedstawiony przez pierwszego). Celem budowy Rada Miasta Sanoka przekazała 50 sągów kamienia ze skały miejskiej, piasek i suter. Celem zbiórki funduszy na wzniesienie gmachu sanocki „Sokół” zaplanowano festyn w ogrodzie miejskim w dniu 17 czerwca 1899 (koszt budowy szacowano na 16-18 tys. zł.). Kamień węgielny pod budowę został poświęcony 28 czerwca 1899 roku, a 5 miesięcy później 29 listopada 1899 została poświęcona i otwarta sala gimnastyczna. Budowę prowadzili W. Beksiński i Karol Gerardis. Gmach został wybudowany przez członków TG „Sokół”, a budowa przebiegała szybko w ciągu 1899. W 1900 roku gmach został oddany do użytku i sanocki „Sokół” przeniósł się do nowego budynku. Pierwotnie budynek figurował pod numerem konskrypcyjnym 392, a potem pod adresem ul. Adama Mickiewicza 13. 25 sierpnia 1900 nowy budynek został obejrzany przez odwiedzającgo miasto Namiestnika Galicji Leona Pinińskiego.

Od początku XX wieku do lat 20. gmach „Sokoła” był jednym z dwóch budynków w Sanoku, w których funkcjonowała sieć elektryczna (drugim była kamienica Ramerówka).

Oprócz funkcji rozwoju kultury fizycznej i zadań gimnastycznych sala TG „Sokół” służyła jako miejsce działalności kulturalnych, zebrań grup. Organizowane były wieczornice, zebrania towarzyskie, zabawy, uroczystości, zebrania świąteczne, środówki, bale. W pomieszczeniach gmachu działała także czytelnia i biblioteka. Istniała kręgielnia, pływalnia, łazienki (do 1913 roku), ślizgawka, lawn-tenis, bilard, szachy. W ramach TG działał chór sokoli, orkiestra i czytelnia. W sali gmachu zostały wyświetlone po raz pierwszy w Sanoku filmy; 18 marca 1911 został otwarty kinoteatr, określany także jako teatr elektryczny. W 1914 roku działał ruch ćwiczebny Stałej Drużyny Sokolej, prowadzący niemal wyłącznie ćwiczenia wojskowe. W tym samym roku podjęto uchwałę o odnowieniu sali.

W Towarzystwie działały znane sanockie osobistości: m.in. dr Karol Zaleski, Władysław Zaleski, Władysław Beksiński, Roman Vetulani (jako sekretarz Wydziału Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku od roku jego założenia), Wilhelm Szomek, burmistrzowie Sanoka: Cyryl Jaksa Ładyżyński, Aital Witoszyński, Paweł Biedka, Adam Pytel (prezes TGS w latach 1909-1911, 1914-1918, 1918-1927), Feliks Giela (podskarbi, skarbnik) dr Józef Galant – prezes i założyciel sekcji sokolej w Zagórzu.

W 1905 w gmachu została zorganizowana wystawa rolnicza. W 1906 planowano budowę drugiej sokolni w Sanoku. W połowie 1911 został powołany Klub Tenisowy, który stworzył dwa korty w miejscu kotlinki za kręgielnią „Sokoła”.

Podczas I wojny światowej i wkroczeniu armii rosyjskiej w latach 1914-1915 gmach służył celom wojskowym, zaś w sali gimnastycznej były odprawiane msze prawosławne. Następnie budynek został przejęty przez armię austriacką, która przeznaczyły go na cele dla oficerów. Po powrocie Adama Pytla i wskutek jego zabiegów w drugiej połowie 1915 budynek został odzyskany przez TG „Sokół”. 12 listopada 1916 w gmachu „Sokoła” odbyła się uroczystość z okazji ogłoszenia Aktu 5 listopada. U kresu wojny, 1 listopada 1918 roku z gmachu wyruszyły na miasto pierwsze polskie patrole wojskowe. Wskutek strat i zniszczeń budynku konieczna była jego odnowa. W 1920 roku dokonano gruntowej rekonstrukcji gmachu i pomieszczeń. 12 grudnia 1920 w sali gmachu zorganizowano bankiet z okazji uroczystego powitania 2 Pułku Strzelców Podhalańskich w Sanoku. W 1928 roku w budynku zainstalowano światło elektryczne. W latach 30. XX wieku obiekt służył szeroko rozumianemu rozwojowi umysłowemu i sportowemu mieszkańców miasta. Poza imprezami rozrywkowymi jak tańce i zabawy, w obiekcie kwitła działalność kulturalna: istniał chór, orkiestra, Kółko Dramatyczne i Towarzystwo Muzyczno-Dramatyczne „Gamba”, którego założycielem i kierownikiem był były burmistrz, Marian Kawski. W budynku organizowano koncerty muzyki poważnej, w których występowali m.in.: pianista prof. Teodor Pollak (1911), śpiewaczka Adolfina Zimajer (1911), tancerka Maria Zawadzka ps. „Jacobi” (1912), śpiewaczka operowa Józefa Borowska (1912), Karol Adwentowicz (1913), śpiewaczka operowa Olga Didur-Wiktorowa oraz pianistka Wanda Kossakowa. W gmachu odbywały się przedstawienia, w tym teatralne. 8 listopada 1936 w gmachu zorganizowano uroczysty wieczór ku czci Tadeusza Kościuszki. 8 grudnia 1936 w Święto Kupiectwa Polskiego w gmachu miała miejsce akademia zorganizowana przez Stowarzyszenie Kupców Katolickich i Gimnazjum Kupieckie wzgl. Święto Kupiectwa Polskiego. W 1935 profesor gimnazjalny historii Tadeusz Miękisz miał wygłosić w sali „Sokoła” odczyt pt. Kwestia żydowska w dawnej Polsce a dzisiaj, który po rozpoczęciu został przerwany przez policję, zebranie rozwiązane jako niezgłoszone, zaś wiceprezes gniazda Zygmunt Kruszelnicki, został ukarany grzywną w wysokości 2 tys. zł (po złożeniu przez niego odwołania został uniewinniony pod koniec 1937). 11 maja 1938 w gmachu miał miejsce wiec wyborczy posła Bronisława Wojciechowskiego. Do końca lat 30. w sali gmachu „Sokoła” odbywały się lekcje i zajęcia gimnastyczne dla uczniów z położonego naprzeciw Gimnazjum im. Królowej Zofii.

Po wybuchu II wojny światowej i zajęciu Sanoka wojska hitlerowskiego aresztowały 10 powszechnie szanowanych obywateli Sanoka (wśród nich był dr Jerzy Pietrzkiewicz – prezes TG „Sokół”, Zygmunt Kruszelnicki – wiceprezes TG „Sokół”, Maksymilian Słuszkiewicz – burmistrz Sanoka), którzy zostali wywiezieni do III Rzeszy, gdzie stracili życie. Podczas II wojny światowej w okresie okupacji niemieckiej gmach przemianowano na Stadthalle (Hala Miejska) i służył jako miejsce organizowanych wieczornic i spotkań świątecznych oraz wystaw wyrobów rzemiosła (Handwerks- und Gewerbe Ausstellung). 9 maja 1943 w sali głównej gmachu odbyło się uroczyste odczytanie proklamacji o powstaniu SS-Galizien (ukraińskiej 14 Dywizji Grenadierów SS).

Po zakończeniu wojny, w sierpniu 1945 budynek figurował jako własność Zarządu Miejskiego, obok istniał kort tenisowy i nieczynny basen kąpielowy. W tym czasie TG powróciło pierwotnie do swojej działalności. Jesienią 1945 roku budynek zajęła 8 Drezdeńska Dywizja Piechoty. 14 grudnia 1945 roku Miejska Rada Narodowa przekazała gmach „Sokołowi”, który jednak nie wprowadził się do niego ponownie, jako że w tym czasie Wojskowe Przedsiębiorstwo Kinowe „Kino Podhalanka w Sanoku” przejęło w budynku salę gimnastyczną z myślą o stworzeniu kina. Wkrótce działalność TG „Sokół” została wstrzymana, a jego zamknięcie miało miejsce 31 lipca 1947 roku. W 1947 gmach zajął 26 Pułk Piechoty. Następnie Urząd Wojewódzki Rzeszowski podjął dwie nieodwołalne decyzje. 25 listopada 1947 roku Kino „Sokół” zostało przekazane Towarzystwu Przyjaciół Żołnierza, a 24 marca 1949 roku nastąpiła ostateczna likwidacja TG „Sokół” w Sanoku (cały majątek przekazano na rzecz Zarządu Miejskiego w Sanoku). Wydana została odmowa rejestracji TG „Sokół” skutkująca przerwą w jego działalności na kilkadziesiąt lat.

Około 1950 w budynku odbywały się ćwiczenia gimnastyczne, następnie gmach został przekazany na rzecz Polskiego Filmu. W okresie PRL budynkiem administrowało najpierw Przedsiębiorstwo Państwowe, a następnie gmach przejęła na wiele lat Centrala Wynajmu Filmów, Oddział w Rzeszowie – podmiot prowadzący Kino „Pokój”, które zostało zamknięte 1 lutego 1993, ponownie rozpoczęło działalność 24 stycznia 1994 i istniało do końca lat 90. XX wieku. Na początku III Rzeczypospolitej obiektem zarządzali najemcy: w latach 1992-1992 zarządzała spółka cywilna, następnie 1993-2001 inna spółka, prowadząca również kawiarnię „Park”.

4 marca 2000 roku Sąd Okręgowy w Krośnie zarejestrował Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Sanoku, jednakowoż względy formalne sprawiły, że nie zostało uznane za następcę prawnego przedwojennego TG „Sokół” w Sanoku. W związku z nierentownością kina i pogarszającym się stanem budynku 23 października 2001 roku Rada Miasta Sanoka podjęła uchwałę wyrażającą zgodę na wydzierżawienie nieruchomości na okres do 15 lat firmie handlowo-usługowej z przeznaczeniem na prowadzenie działalności kulturalno-oświatowej, usługowej, gastronomicznej (termin trwania umowy biegł od 3 kwietnia 2002 i miał upłynąć 2 kwietnia 2017). W 2002 trwały prace remontowe w budynku mające na celu adaptację obiektu do celów klubu młodzieżowego, w praktyce dyskoteki.

Od początku XXI wieku reaktywowane TG „Sokół” w Sanoku czyniło starania zmierzające do odzyskania nieruchomości pierwotnie należących do Towarzystwa. Pierwszą podstawą do odzyskania nieruchomości było w 2004 roku unieważnienie przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji decyzji likwidującej „Sokoła” i decyzji komunalizujących, podjętych z rażącym naruszeniem prawa (zostało potwierdzone w 2006 roku). Następnie w 2007 roku MSWiA oddaliło skargę Gminy Miasta Sanoka, a w 2008 roku, po odwołaniu burmistrza Wojciecha Blecharczyka, utrzymało w mocy postanowienie stwierdzające nieważność decyzji komunalizacyjnej. 15 lutego 2010 roku Sąd Rejonowy w Sanoku w prawomocnym wyroku przywrócił nieruchomości „Sokołowi” (działka z gmachem, kioskiem, parkingiem od zachodu i częścią lodowiska Torsan). W związku z tym 30 kwietnia 2010 roku nieruchomość została przekazana TG „Sokół” w Sanoku.

Obecnie Towarzystwo zajmuje pomieszczenia na pierwszym piętrze. Na parterze działalność prowadzi najemca prowadzący kawiarnię z dyskoteką „Kino”. Pod koniec 2013 powierzchnia, w której działa klub „Kino”, została przeznaczona do dzierżawy.

Źródło: wikipedia.pl