Zespół staromiejski Starego Sącza
519 dec.L.Kl.V-114/155 z 24.12.1955
Zespół staromiejski Starego Sącza, jest zwarty i ma czytelne granice, wyodrębniające miasto i klasztor w krajobrazie. Zachowana jest historyczna sylweta i panorama miasta. Miasto jest jednocześnie strukturą złożoną na skutek historycznych nawarstwień. Sącz powstał na planie owalnicowym z okresu pierwszej lokacji z XIII w. Był to typowy plan dla średniowiecznych osad targowych. Na ów w części czytelny i zachowany układ nałożono rozplanowanie szachownicowe z czasów drugiej lokacji na prawie niemieckim, dokonanej w XIV w. Regulacje związane z drugą lokacją zatarły w północnej części miasta wcześniejszy rysunek, w południowej i północno-zachodniej pozostał on rozpoznawalny. Centrum historycznego założenia owalnicowego był duży plac z kościołem parafialnym, którego granice podkreślają zbiegające się na południu miasta ulice (dzisiejsza ul. Mickiewicza i uliczka po wschodniej stronie zespołu kościoła parafialnego a później ul. Sobieskiego). Kierunek wylotu tych ulic prowadzi na dawny szlak handlowy na Węgry. Przeciwległy odcinek tego traktu, wiodący w kierunku doliny Dunajca, z fragmentem układu owalnicowego, zachował się w północno-zachodniej części Starego Sącza. Ślad owalnicy można odczytać również po zachodniej stronie założenia, na terenach wzdłuż potoku Moszczeniczanka, gdzie kierunek granic działek dokumentuje związek z pierwotnym rozplanowaniem. Z pierwszą lokacją miasta związana jest obecność kościoła parafialnego a także założenie klasztoru Klarysek (1280 r.) i prawie w tym samym czasie klasztoru Franciszkanów. Dwa pierwsze obiekty sakralne dotrwały do dziś w swej historycznej formie i pełnią pierwotną funkcję, klasztor Franciszkanów po kasacie uległ zniszczeniu. Stałym elementem miasta od końca XIII w. była młynówka (obecnie w części skanalizowana) przecinająca w poprzek owalnicę (wzdłuż dzisiejszej ul. Czarnieckiego), prowadzona od potoku Moszczeniczanka pod Górą Miejską do podskarpia przy klasztorze Klarysek. Powtórna lokacja Starego Sącza na prawie magdeburskim w czasach kazimierzowskich spowodowała zmianę układu urbanistycznego. Objęła ona część miasta na północ od młynówki. Nowy, szachownicowy układ Starego Sącza założony został na siatce modularnej. Jego centrum stanowi prostokątny rynek powiązany z regularną siatką ulic wyznaczających bloki zabudowy a w ich obrębie działki „normatywne”, które wraz z tym rozplanowaniem zostały wytyczone na nowo. Ich podstawowy rysunek, mimo wtórnych podziałów, jest do dzisiaj czytelny. Pierwotna, mieszczańska zabudowa przyrynkowa (drewniana z murowanymi piwnicznymi traktami przyprożowymi), wymieniona została pod koniec XVIII i na pocz. XIX w. na murowano-drewnianą. Na skutek pożaru z końca XVIII w. nie zachowała się również większość drewnianych budynków sytuowanych wzdłuż ulic, w ich miejscu powstawały nowe, parterowe: drewniane i murowane, o skromnych cechach stylowych barokowo–klasycystycznych, bądź tradycyjnych, bez wyraźnych cech stylowych. Do najcenniejszych zabytków miasta należą:
- Kościół parafialny pw. św. Elżbiety, gotycki, murowany, prawdopodobnie z okresu 2. lokacji miasta, z XIV w. Odbudowywany w XV i XVII w., kilkakrotnie przebudowywany. Jednonawowy, z prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Od zachodu zaakcentowany czworoboczną wieżą. Wnętrze nawy i prezbiterium nakryte barokowymi sklepieniami kolebkowymi z lunetami. Wyposażenie z XVII – XX w.
- Zespół klasztorny Sióstr Klarysek złożony z kościoła pw. św. Trójcy i klasztoru oraz zabudowy gospodarczej i fortyfikacji w granicach objętych murem z basztami. Kościół klasztorny jest murowany, gotycki, nakryty wysokim, dwuspadowym dachem. Był budowany od 1285 r. a konsekrowany w 1332 r., następnie przekształcany na pocz. XV w., przebudowywany w XVII i XVIII w. Korpus kościoła wydłużony, pięcioprzęsłowy o krótkim prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Trzy zachodnie przęsła korpusu są dwukondygnacyjne - w dolnej mieści się kapitularz, nad nim oratorium. Wnętrza nakryte są gotyckimi sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Bryłę od zachodu zamyka manierystyczny, kamienny szczyt. Nad korpusem umieszczona jest późnobarokowa, bogata w formie wieżyczka na sygnaturkę z 1779 r., wiązana z włoskim architektem Franciszkiem Placidim. Pierwotny, drewniany klasztor u progu XVII w. zastąpiono budowlą murowaną. Jest to piętrowy, czteroskrzydłowy gmach. Wnętrza sklepione kolebkowo. Od strony północnej furta klasztorna z trójprzęsłowym portykiem i szczytem nad wejściem pokrytym sgraffito. Dekorację taką posiada również przeciwległy do furty „Dom Kapelana”. Zespół dostępny jest od zachodu poprzez budynek bramny z wieżą z XVII w. Klasztor otacza wysoki kamienny mur z basztą pełniący funkcję obwodu obronnego. Zachowały się ogrody klasztorne oraz przedpole widokowe – starosądeckie błonia, na których zachowano ołtarz papieski z 1999 r. W kaplicy św. Kingi znajduje się drewniana figura księżnej z ok. 1470 r. We wnętrzach kościoła klasztornego zwraca uwagę bogactwo wyposażenia z XVII i XVIII w. Wyróżnia się okazała ambona w formie „Drzewa Jessego” z 1671 r. oraz murowane nastawy ołtarzowe z lat 1696-1699, z bogatą dekoracją rzeźbiarską w stiuku, wiązaną z warsztatem Baltazara Fontany. Ściany kaplicy św. Kingi, oratorium oraz nawy pokrywa osiemnastowieczna polichromia autorstwa Feliksa Derysarza. W klasztorze na uwagę zasługuje bogactwo zbiorów sztuki i archiwaliów: obrazy i rzeźby od średniowiecznych po współczesne (związane z kanonizacją św. Kingi), księgozbiór, archiwalia i dokumenty życia monastycznego, w tym czterogłosowy conductus Omnia Beneficia - dzieło uważane za najstarszy zabytek polskiej muzyki wielogłosowej.
Źródło: zabytek.pl
Stary Sącz został założony w centrum Kotliny Sądeckiej, w widłach Dunajca i Popradu. Znaczenie drogi handlowej przez Karpaty, wzdłuż Popradu, potwierdzają znaleziska z okresu kultury łużyckiej i późnorzymskie. Dzisiejszy Stary Sącz istniał już na pewno na pocz. XIII w., bowiem z 1224 r. pochodzi pierwsza wzmianka o grodzie sądeckim. W dziejach miasta istotny jest rok 1257, data nadania Starego Sącza i Ziemi Sądeckiej przez księcia Bolesława Wstydliwego swej żonie - księżnej Kindze z węgierskiego rodu Arpadów. Księżna inicjowała rozwój sieci osadniczej Sądecczyzny. Dobra z czasem objęły 62 wsie. W 1273 r. książę Bolesław Wstydliwy potwierdził przywileje celne dla sądeckich mieszczan. Z tego czasu pochodzi również starosądecka parafia. Klasztor Sióstr Klarysek ufundowała księżna Kinga po śmierci męża, w 1280 r., przekazując zakonowi w posiadanie ziemię sądecką wraz z Sączem, w którym osiadła. W końcu XIII w. powstał w Starym Sączu klasztor Franciszkanów. Zagrożeniem dla rozwoju miasta był najazd Tatarów z 1285 r. oraz późniejsza śmierć Księżnej Kingi (1292 r.). Jej następczyni Gryfina, otrzymała od Wacława II Czeskiego potwierdzenie praw klasztoru i Sącza, jednak tenże monarcha lokował w sąsiedztwie Starego, Nowy Sącz jako konkurencyjne miasto i siedzibę kasztelanii. Stabilność fundacji dla Klarysek i miasta zapewniły kolejne reprezentantki dynastii Piastów osiadłe w Sączu – królowa Jadwiga, wdowa po Władysławie Łokietku i Konstancja, siostra Kazimierza Wielkiego. Ksieni Konstancja nadała miastu w 1357 r. prawo magdeburskie, a król Kazimierz Wielki prawo wolnego handlu solą na Spiszu. Gotycki zespół klasztorny rozbudowywano w XIV i XV w. Za sprawą klasztorów Stary Sącz stał się znaczącym centrum kultury. W XVI w. odnotowano funkcjonowanie cechu (wspólny, tkacki, szewski, krawiecki, kuśnierski, rzeźniczy, piekarski). W 1528 r. Zygmunt Stary potwierdził miastu prawo do dwóch jarmarków oraz klasztorowi prawo poboru cła od wszystkich kupców udających się do Krakowa i na Węgry. O wzroście zamożności Starego Sącza w XVI w. świadczy istnienie ratusza (wzmianka z 1582 r.), szkoły klasztornej dla dziewcząt (z 1592 r.) oraz modernizacja fortyfikacji klasztoru (z 1599 r.). Na przełomie XVI i XVII w., Jana di Simoni wzniósł murowany klasztor Klarysek i dom kapelana. W 1656 r. Szwedzi splądrowali klasztor Klarysek i miasto. W 1683 r. w Starym Sączu gościł Jan III Sobieski wracający spod Wiednia. W 1690 r. nastąpiła beatyfikacja księżnej Kingi. Miasto dotknęły przemarsze konfederatów barskich oraz ustanowiony przez Austrię w 1770 r. tak zwany kordon sanitarny, poprzedzający I rozbiór Polski. Po rozbiorze dobra Klarysek zostały przez Austriaków przejęte i rozsprzedane. Zlikwidowano klasztor Franciszkanów (1815 r.). Na Podmajerzu ustanowiono gminę wiejską Neudorfel, z regularnie rozplanowanym osiedlem niemieckich kolonistów. W 1795 r. wielki pożar strawił ok. 130 domów. Zniknął wówczas ratusz oraz drewniana zabudowa mieszczańska. Przy odbudowie domów, zachowanych w dużym stopniu do dzisiaj, preferowano konstrukcje murowane. Pod koniec XVIII i na pocz. XIX w. Stary Sącz był miastem ubogim, rolniczo-rzemieślniczym. W okresie autonomii galicyjskiej rozwinął się tu silny ruch narodowy (Sokół) a także ludowy i socjalistyczny. Impulsem do rozwoju było wybudowanie pod koniec XIX w. linii kolejowej Tarnów-Leluchów. W tym czasie miasto liczyło ponad 4500 mieszkańców. W okresie międzywojennym przybyło szereg inwestycji, a nad estetyką miasta czuwał, powołany w 1927 r., Komitet Rozbudowy Miasta. W 1939 r. Stary Sącz liczył ok. 6000 mieszkańców. Wojna przyniosła wiele strat w ludziach i majątku. Sądecczyzna była żywym ośrodkiem ruchu oporu. Po zakończeniu wojny miasto trwało na uboczu rozwoju sąsiedniego Nowego Sącza (miasta wojewódzkiego z lat 1975 – 1998). Podtrzymaniu lokalnej tożsamości służy gminne Muzeum „Dom na Dołkach” (od 1956 r.) oraz Towarzystwo Miłośników Starego Sącza (od 1948 r.). Znacząca dla Starego Sącza była wizyta Ojca Świętego Jana Pawła II, który 16 czerwca 1999 r. kanonizował tu św. Kingę podczas uroczystej mszy świętej.
Źródło: wikipedia.pl
