Historyczny zespół miasta w Tykocinie

Tykocin to wielokulturowe miasto wschodniego pogranicza, którego świetność przypada na czasy I Rzeczpospolitej.
Ośrodek ukształtował się pod wpływem zamieszkujących tu głównie chrześcijańskich i żydowskich środowisk wyznaniowych, dla których przestrzeń mieszkalną, sakralną i publiczną wytyczyło w XV w. prawo lokacyjne, następnie, w poł. XVI w. - tzw. „pomiara włóczna”, a w XVIII w. – założenie urbanistyczne wprowadzone przez Jana Klemensa Branickiego (hetmana) na wzór monumentalnych rozwiązań francuskich eksponujących walory widokowe miast. Właśnie układ przestrzenny powstały w średniowieczu, a rozbudowany w okresie renesansu oraz baroku zachował się w Tykocinie niemalże niezmącony. Do dzisiaj przetrwały także zabytki z XVII i XVIII w., z których najcenniejsze to: alumnat z 1633-1636 r., czyli zakład dla inwalidów wojennych, jedyny tego typu obiekt zachowany do dziś w Polsce oraz Wielka Synagoga (1642 r.) z barwnymi polichromiami we wnętrzu, należąca do najstarszych bóżnic ocalałych po II wojnie światowej. Zabytki sakralne oraz dość dobrze zachowana małomiasteczkowa zabudowa mieszkalna z XVIII-XX wieku budują niepowtarzalny klimat miasta.

Tykocin odegrał istotną rolę w kulturze polskiej, miał też znaczenie dla dziejów Żydów Polskich, tutaj bowiem znajdował się w XVII i 1. poł. XVIII wieku kahał (gmina) okręgu. Niektórzy spośród tykocińskich rabinów byli słynnymi uczonymi, kabalistami, oratorami. Stąd pochodziła też Rebeka Tiktiner, szesnastowieczna uczona, której dzieła publikowano w Pradze.

Historyczny zespół miasta położony jest wzdłuż południowego brzegu Narwi. Miasto posiada rozciągnięty, wrzecionowaty kształt o układzie pasmowym. Trzy główne ulice biegną w kierunku wsch.- zach. i z ulicami przecinającymi je w kierunku pn.- pd., tworzą nieregularną siatkę. W mieście krzyżują się drogi z Knyszyna (pn.), Złotorii (pd.- wsch.), Rzędzian (pd.- wsch.), Jeżewa (pd.) i Zawad (pd.- zach.).

Miasto złożone jest z trzech zasadniczych części: położonej centralnie najstarszej części z dużym rynkiem (ob. Plac Stefana Czarnieckiego), oddzielonej kanałem miejskim dzielnicy żydowskiej zwanej Kaczorowem, położonej w zach. części, z kirkutem na skraju miasta oraz tzw. Nowym Miastem położonym we wsch. części, z cmentarzem katolickim usytuowanym na wsch. skraju miasta.

Centrum miasta zajmuje wydłużony, trapezoidalny rynek położony dłuższym bokiem wzdłuż rzeki. W jego centrum ustawiony jest pomnik Stefana Czarnieckiego. Na wysokim cokole pokrytym inskrypcjami (fundacyjna i fragment przywileju z 1661 r. nadania Tykocina Czarnieckiemu), z herbem w jego zwieńczeniu, umieszczona jest postać w stroju staropolskim, z mieczem u lewego boku i buławą w prawej, uniesionej ręce oraz panopliami u stóp.

Na całej szerokości wsch. pierzei rynku usytuowany jest zespół kościoła parafialnego pw. Trójcy Przenajświętszej i dawnego klasztoru misjonarzy, graniczący od pn. z ul. Poświętną, od pd. z ul. 11 Listopada, stanowiący najważniejszy akcent rynku, z pomnikiem S. Czarnieckiego na osi wejścia głównego. Zespół składa się z barokowego kościoła parafialnego pw. Trójcy Przenajświętszej (1742-1751), d. seminarium misjonarzy (1769-1771), w którym obecnie mieści się plebania oraz ogrodzenie z bramą (1748 r.).

W pn.- wsch. narożniku rynku, w pobliżu mostu na Narwi usytuowany jest alumnat- obiekt wyjątkowy w skali Polski. Budowany w latach 1634-1643 jest najstarszym zachowanym przytułkiem dla zasłużonych żołnierzy. Przebudowany przez J. K. Branickiego w połowie XVIII wieku. W pd.- wsch. narożniku rynku znajduje się budynek d. szpitala z 1750 r. o prostopadłościennym, jednokondygnacyjnym korpusie nakrytym dachem czterospadowym. Budynek pełni obecnie funkcję domu mieszkalnego.

Północna pierzeja rynku zabudowana została po regulacji rynku w poł. XVIII w. wzorcowymi, drewnianymi i tynkowanymi domami połączonymi bramami. W 1. poł. XIX w. powtórnie zabudowana sześcioma budynkami mieszkalnymi z zachowaniem wielkości działek i formą domów usytuowanych kalenicowo i jak poprzednio połączonych bramami. Domy mają plan prostokąta, z sienią przelotową i gankiem na słupach umieszczonym na osi środkowej. Tynkowane elewacje zwieńczone są gzymsem. Budynki nakryte są dachami naczółkowymi.

Pierzeja pd. zabudowana XX-wiecznymi budynkami ustawionymi kalenicowo, parterowymi, nakrytymi dachami dwuspadowymi. W pd.-zach. części rynku usytuowany jest piętrowy, murowany klasycystyczny budynek z 1. poł. XIX w. skierowany szczytem do Pl. Czarnieckiego, leżący przy wylocie ul. Złotej. Dwukondygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym, z elewacjami zwieńczonymi gzymsem koronującym, z których dwie (pn. i częściowo wsch.) rozczłonkowane są pilastrami. Okna ujęte są ozdobnymi obramieniami z gzymsami nadokiennymi.

W pierzei zach. rynku, przy wylocie ul. Złotej usytuowany jest klasycystyczny dom skierowany ścianą szczytową na rynek. Murowany, jednokondygnacyjny, nakryty jest dachem naczółkowym. Gładkie, tynkowane elewacje zwieńczone są wydatnym gzymsem koronującym. Wzniesiony na przełomie XVIII i XIX w. wg wzorcowych projektów opracowanych po pożarze miasta w 1797 roku.

W pd. części miasta, przy ul. Klasztornej i na osi ul. Bernardyńskiej wiodącej na rynek, usytuowany jest zespół dawnego klasztoru bernardynów, w którym obecnie mieści się Dom Pomocy Społecznej pw. św. Franciszka z Asyżu. Późnobarokowy, ogrodzony murem, podzielony na część reprezentacyjną z bramą-dzwonnicą, dziedzińcem ze statuą Matki Bożej i budynkiem klasztornym z kościołem rektoralnym pw. Nawiedzenia NMP oraz część gospodarczą z d. stajnią i domem ogrodnika.

W zach. części miasta zlokalizowana jest dawna dzielnica żydowska Kaczorowo usytuowana pomiędzy ulicami: Browarną, Piłsudskiego, Kozią i Sokołowską. Dominantę dzielnicy tworzy synagoga z położonym obok domem talmudycznym. Przy ul. Piłsudskiego, Koziej i Kaczorowskiej zachowany jest zespół murowanych i drewnianych, tynkowanych, klasycystycznych domów mieszkalnych zbudowanych po pożarze miasta w końcu XVIII wieku. Jedno- lub dwukondygnacyjne, w układzie blokowym lub połączone bramami, kryte dachami naczółkowymi i dwuspadowymi, w połaciach których umieszczone zostały powiekowe lukarny lub facjatki.

Wielka Synagoga usytuowana przy tzw. małym rynku (ob. ul. Kozia) stanowi dominantę d. dzielnicy żydowskiej. Murowana, tynkowana, wzniesiona w 1642 r., początkowo renesansowa z pogrążonym dachem i attyką, w poł. XVIII w. znacznie przebudowana, remontowana w 1 poł. XIX w. i po II wojnie światowej. Obecnie pełni funkcje muzealną. Jest to jedyny zachowany w oryginale budynek synagogi z autentycznym wystrojem wnętrz.

Dom Talmudyczny usytuowany jest obok synagogi, w zach. pierzei ul. Koziej, fasadą skierowany na wschód. Zbudowany w 4 ćw. XVIII w., późnobarokowy, pełnił funkcje domu nauki (bet midrasz) i bóżnicy (nazywany był też Małą Synagogą). Zniszczony podczas wojny, odbudowany w latach 70. XX w., obecnie pełni funkcje muzealne.

Nowe Miasto usytuowane we wsch. części Tykocina, posiada częściowo czytelny układ przestrzenny z poł. XVI w. z ulicami: Zagumienną (d. Nowa), Ogrodową (d. droga do Sannik), 11 Listopada (d. Czychrowska, Złotoryjska) i Szkolną (d. droga do Glinek). Pomiędzy ulicami Ogrodową, 11 Listopada, Zacerkiewną i Zackiewicza znajduje się prostokątny d. rynek zwany Kozim Rynkiem, przy którym w 2. poł. XVI w. mieścił się konwent bernardynów i kościół św. Marka (pierzeja pn.) oraz cmentarz i cerkiew św. Mikołaja prawosławna, od 1596 unicka (pierzeja zach.). Obecnie Nowe Miasto zabudowane jest współczesnymi budynkami mieszkalnymi.

W pn. pierzei ul. 11 Listopada usytuowana jest rezydencja ekonoma dóbr tykocińskich, zw. rezydencją ekonomiczną, w której ob. mieści się dom kultury.

We wsch. części miasta usytuowany jest cmentarz parafialny rzymskokatolicki, założony w końcu XVIII wieku. Prostokątny w rzucie teren ogrodzony jest kamiennym murem z neogotycką, trójarkadową, ceglaną bramą od północy. W pd. części cmentarza usytuowana jest kaplica cmentarna pw. Matki Bożej Bolesnej. W pn.-wsch. części cmentarza usytuowana jest kaplica grobowa Glogerów z 1885 roku. We wsch. części cmentarza znajduje się kapliczkowe kolumbarium z 1841 r., murowane z kamienia i cegły, z wnękami grobowymi i tablicami epitafijnymi oraz klasycystyczna kapliczka nagrobna z połowy XIX w., z półkolistymi otworami arkadowymi, nakryta niskim daszkiem namiotowym.

W zach. części miasta, u zbiegu ulic 27 Maja i Holendry usytuowany jest cmentarz żydowski założony w 1522 roku. Podczas wojny został znacznie zniszczony: rozebrano wówczas fragment muru a macewy usunięto. Do czasów obecnych zachowała się część (około 100) granitowych, pokrytych inskrypcjami nagrobków.

Źródło: zabytek.pl