Opactwo cysterskie w Wąchocku
A.832/1-7 z 23.06.1967 i z 6.01.1988
Opactwo cystersów w Wąchocku jest jednym z najcenniejszych i najlepiej zachowanych romańskich założeń klasztornych w Polsce o wysokiej randze artystycznej oraz szczególnych wartościach historycznych i naukowych. Należy do grupy małopolskich klasztorów (Wąchock, Jędrzejów, Sulejów, Koprzywnica) założonych pod koniec XII w. i wraz z nimi stanowi najpełniejszy przykład współistnienia architektury późnoromańskiej z nowymi w trzynastowiecznej Polsce koncepcjami gotyckimi wprowadzanymi przez zakon cysterski. Architekturze tych klasztorów przyświeca reguła oparta na poglądach na piękno św. Bernarda z Clairvaux (zakonnika cysterskiego), nakazująca wyrzeczenie się wszystkiego, co ma charakter okazały, dążenie do prostoty, rezygnację ze sztuk przedstawieniowych i nacisk na rozwiązania konstrukcyjne oraz właściwe proporcje. Z tej niezwykle cennej pod względem artystycznym i historycznym grupy, Wąchock wyróżnia się wysokim stopniem zachowania pierwotnej substancji oraz systemu konstrukcyjnego. Wart szczególnej uwagi jest dobrze zachowany, nieprzekształcony romański kościół, którego wnętrze zamyka jedno najstarszych sklepień o konstrukcji krzyżowo-żebrowej oraz autentyczne najważniejsze pomieszczenia w klasztorze: kapitularz, refektarz, fraternia. Historyczną wartość klasztoru w Wąchocku podnosi fakt, że wraz z pozostałymi konwentami grupy małopolskiej, jest jedyną na ziemiach polskich bezpośrednią filią protoopactwa w Morimond we Francji.
Opactwo usytuowane jest we wschodniej części Wąchocka, na lewym brzegu rzeki Kamiennej, pomiędzy ulicami: Błonie, Kościelna, Starachowicka. W skład zespołu wchodzi kościół pw. Matki Boskiej Wniebowziętej i św. Floriana wraz z klasztorem, ogrody, pola uprawne i zabudowania gospodarcze. Od strony zachodniej konwent poprzedzony jest dziedzińcem. Zachowały się dwie nowożytne bramy: miejska (północna) oraz zwana gedeonowską (południowa) - przebudowana na aptekę w XIX w., obecnie poza własnością mnichów. Od wschodu i północy znajdują się łąki i pastwiska z czytelnymi jeszcze nieckami dawnych stawów klasztornych, od zachodu - pole uprawne, od południa - ogrody użytkowe i zabudowa gospodarcza. Rozległe niegdyś tereny należące historycznie do cystersów, obecnie występują w postaci okrojonej. Orientowany kościół, w typie bezwieżowej bazyliki filarowej powstał na planie krzyża łacińskiego (tzw. typ bernardyński). Transept oraz prezbiterium zamknięto ścianami prostymi. Prezbiterium ujęto kaplicami bocznymi otwartymi na transept. Fasadę poprzedza dobudowana w XIX w. prostokątna kruchta, ponad nią - rozeta, powyżej - zwieńczenie w formie trójkątnego szczytu. Elewacje kościoła wzniesiono z ciosów z piaskowca układanych w dwubarwne pasy - żółtawe i brunatnoczerwone. Wnętrze budowli zostało przekryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym, a nawy oddzielono ostrołukowymi arkadami. Wystrój zdominowany jest przez osiemnastowieczne polichromie przedstawiające dzieje cystersów w Wąchocku i późnoromańską rzeźbę (detal architektoniczny). Wyposażenie barokowe i rokokowe. Od południa do kościoła przylega czworoboczny klasztor z zabudowanymi krużgankami wokół wirydarza. W najstarszym, trzynastowiecznym skrzydle wschodnim zachował się kapitularz z oryginalnym sklepieniem krzyżowo-żebrowym wspartym na czterech kolumnach o bogato dekorowanych kapitelach. W skrzydle południowym - refektarz ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Elewacje skrzydła zachodniego zdobione wnękami arkadowymi na dwu kondygnacjach, na osi skrzydła - czworoboczna wieża zwieńczona hełmem. Do południowo-wschodniego narożnika klasztoru przylega czworoboczny dom opata z wirydarzem.
W skład kompleksu klasztornego oprócz elementów patriotycznych (Muzeum) wchodzą wspaniałe obiekty romańskie i gotyckie, wśród nich udostępnione do zwiedzania są:
- krużganki – długi korytarz okalający wewnętrzny dziedziniec zwany wirydarzem,
- kościół klasztorny,
- kapitularz – miejsce obrad (kapituł), którym przewodniczy Opat,
- sień i karcer,
- fraternia – sala w której pracowali mnisi,
- refektarz – klasztorna jadalnia,
- ogrody cysterskie.
Źródło: zabytek.pl / wachock.cystersi.pl
W 1179 r. biskup krakowski Gedeon (Gedko) ufundował opactwo w Wąchocku (pierwotnie wieś Kamienna) sprowadzając cystersów z Morimond. Prawdopodobnie w 2 ćw. XIII w. kościół był już ukończony, a do końca XIII w. wzniesiono budynek klauzury. W 1260 r., w wyniku najazdu mongolskiego zginęła część zakonników. Najeźdźcy zniszczyli kościół i archiwum klasztorne. W kolejnych stuleciach prowadzono prace modernizacyjne, rozbudowywano klasztor, wzniesiono mury obwodowe, bramy itp. Prace zostały przerwane przez najazd wojsk Rakoczego w 1656 r. W 1764 r. z okazji beatyfikacji Wincentego Kadłubka, do północnej nawy kościoła dobudowano kaplicę poświęconą temu świętemu cystersowi.
Mnisi wąchoccy sukcesywnie konsolidowali dobra. Dzięki pozyskanym od władców przywilejom, rozwinęli przemysł górniczy, z którego przez wieki czerpali znaczne zyski, i który stał się zalążkiem dla powstałego w XIX w. Staropolskiego Okręgu Przemysłowego.
W 1819 r. dokonano kasaty opactwa. Dobra przeszły na własność państwa, a kościół -kleru diecezjalnego. Na przestrzeni ponad stu lat, budynki klasztorne zajmowane były m.in.: przez szkołę, urzędy, warsztaty wytwórcze, lazaret, magazyny, ale pozbawione należytej opieki stopniowo popadały w ruinę. Od ostatecznej likwidacji uchroniły jedynie wysokie koszty rozbiórki. W 1887 r. zrujnowane założenie przejęła kuria diecezjalna i zainicjowała prace nad przywróceniem opactwu dawnej świetności. Przeprowadzone jeszcze w XIX w. zabiegi konserwatorskie doprowadziły do usunięcia wielu barokowych uzupełnień i wyeksponowania reliktów romańskich. W listopadzie 1951 r. do Wąchocka powrócili cystersi (przybyli z podkrakowskiej Mogiły).
Źródło: zabytek.pl
Grupy zorganizowane i osoby indywidualne proszone są o zgłaszanie się na furcie.
Zwiedzanie o pełnych godzinach z przewodnikiem:
- w dni powszednie w godzinach: 9.00 – 12.00, 14.00 - 17.00 (w okresie letnim do 20.00);
- w niedziele i święta w godzinach: 14.00 – 17.00 (w okresie letnim do 20.00).
