Cmentarz żydowski w Bieruniu Starym
A/840/2021 z 24 czerwca 2021
Założony pod koniec XVIII w. na obrzeżach miasta kirkut ma powierzchnię ok. 0,95 ha. Jego kształt, konfiguracja terenu oraz rozmieszczenie nagrobków świadczy o tym, że niegdyś składał się on z dwóch części. Najstarsza – wschodnia – powstała pod koniec XVIII w. i zajmuje powierzchnię ok. 600 m². Część zachodnia, prawie o połowę mniejsza, założona został w II poł. XIX w. Z końca XIX stulecia pochodzi zaś ceglane ogrodzenie nekropolii oraz zdobiona menorami brama cmentarna.
Z dawnej nekropolii do dnia dzisiejszego pozostało niecałe 50 niezniszczonych płyt nagrobnych, z których najstarsze, wykonane z piaskowca, pochodzą z końca XVIII w. Najmłodsze zachowane nagrobki wykonano zaś z granitu w okresie międzywojennym. Kształt stelli nagrobnych jest mało zróżnicowany. Najstarsze są prostokątne. Od poł. XIX w. zaczęły się zaś pojawiać stelle z górnymi bokami zakończonymi półokrągło lub łukowato. W latach 1918–1939 płyty nagrobne zostały zastąpione przez ostrosłupy o kwadratowych podstawach.
Większość zachowanych nagrobków nie posiada żadnych elementów zdobniczych. Na kilkunastu płytach występują skromne zdobienia w formie ornamentów geometryczno-roślinnych. Jedynie osiem nagrobków pochodzących z przełomu XIX/XX w. posiada w górnej części płaskorzeźby, co wskazuje jednoznacznie na silne związku bieruńskich Żydów z małopolską społecznością żydowską (wówczas bowiem małopolskie nagrobki zdobione były tutaj bogato płaskorzeźbami). Jeżeli chodzi o napisy na płytach nagrobnych, do lat 30. XIX w. dominował język hebrajski, później występowały zarówno napisy hebrajskie, jak i niemieckie.
Pomimo wielu zniszczeń, bieruński kirkut stanowi niezwykle ważny element krajobrazu kulturowego miasta, którego historia jest nierozerwalnie związana ze społecznością żydowską. Aby uchronić cmentarz od całkowitego zniszczenia i przywrócić mu ważną wartość historyczną i zabytkową, w poł. lat 90. XX w. przeprowadzono na jego terenie prace porządkowe.
Źródło: peuk.fiiz.pl
Historia Bierunia nieodłącznie związana jest z Żydami. Od poł. XVIII w. w mieście istniała bowiem Żydowska Gmina Wyznaniowa, w której posiadaniu od 1812 r. znajdowała się bożnica i zachowany do dnia dzisiejszego cmentarz. Bieruńscy mieszkańcy wyznania mojżeszowego na przestrzeni dziejów zapisali się bardzo pozytywnie w jego historii, przyczyniając się do jego rozkwitu. Już w czasach średniowiecza, kiedy kwitł handel i rozwijało się rzemiosło za sprawą położenia miasta na szlaku łączącym Kraków z Wrocławiem, osiedlali się tutaj żydowscy „przedsiębiorcy”. Jednak największy rozkwit działalności żydowskiej w Bieruniu datowany jest na XIX w., kiedy polityka tolerancji religijnej prowadzona przez Prusy doprowadziła do ich prawie całkowitej asymilacji z ludnością niemiecką. Żydowska inteligencja zasiadała na wysokich stanowiskach państwowych, dominowała również w przemyśle i handlu. Rosnące zapotrzebowanie na kulturę wyższą znajdowało odzwierciedlenie w rozwoju kulturowym miasta. Sytuacja ta zmieniła się po wybudowaniu nowej szosy i linii kolejowej, które – ułatwiając znacznie przewóz towarów – zaczęły powoli rujnować małe przedsiębiorstwa żydowskie. W rezultacie pod końca XIX w. liczba Żydów w Bieruniu diametralnie zmalała. Dzieła dopełniła I i II wojna światowa, po której ludność wyznania mojżeszowego praktycznie przestała tutaj istnieć.
Dzisiaj, oprócz kirkutu w Bieruniu Starym, o obecności Żydów w mieście przypomina również budynek dawnej synagogi przy ulicy Oświęcimskiej, wykorzystywany obecnie jako remiza strażacka.
Źródło: peuk.fiiz.pl
Teren cmentarza jest ogrodzony, ale można na niego wejść przez zamkniętą bramę, która znajduje się od strony drogi. Tutaj można także zostawić samochód. Kirkut znajduje się blisko przystanku autobusowego Bieruń Stary-Dom Kultury. Obiekt położony jest na trasie żółtej szlaku rowerowego.
