Zabytkowy układ urbanistyczny w Kazimierzu Dolnym

Na urbanistyczno-architektoniczny układ Kazimierza Dolnego w decydującym stopniu wpłynęła konfiguracja terenu - wkomponowany jest pomiędzy wzgórza z granicą założenia od północy wytyczoną przez bieg Wisły. Jego ośrodek stanowi czworoboczny rynek z parami uliczek wychodzących z naroży. Ulice Lubelska i Nadwiślańska są odcinkiem dawnego traktu lubelskiego biegnącego ku przeprawie wiślanej.

Sam rynek ujmują trzy zwarte pierzeje z zabudową drewnianą i murowaną, złożoną z jednopiętrowych, często podcieniowych kamienic. Fasady najbogatszych patrycjuszowskich domów w szczytowym dla miasta okresie rozwoju (lata 1585-1635) przybrały charakterystyczne formy o rozbudowanej dekoracji. Pokryte boniami elewacje zdobią figuralne reliefy o treściach religijnych, jak wizerunki św. Mikołaja czy św. Krzysztofa, okna natomiast mają profilowane lub hermowe obramienia. Cechą szczególną kazimierskich kamienic są wysokie, wybujałe attyki grzebieniowe, będące konglomeratem form czerpanych z wzorników architektury renesansowej i manierystycznej o włoskiej i niderlandzkiej proweniencji, na które nałożyła się lokalna tradycja ludowa. Na środku rynku stoi drewniana studnia z 1905 roku.

Najwybitniejszym obiektem sakralnym miasta jest kościół farny pw. św. św. Jana Chrzciciela i Bartłomieja. Pierwotnie niewielka świątynia swój obecny kształt otrzymała w latach 1610-1613 według projektu Jakuba Balina, stając się doskonałym wcieleniem lokalnej odmiany stylowej, tzw. renesansu lubelskiego. Kościół jest jednonawowy z zamkniętą półokrągło apsydą, kaplicami oraz czworoboczną, trzykondygnacyjną wieżą od frontu. Charakterystyczne dla renesansu lubelskiego cechy to między innymi trójkątny szczyt ze sterczynami w zwieńczeniu elewacji frontowej, we wnętrzu zaś sklepienie kolebkowe z dekorującą je specyficzną siecią sztukaterii. Cennym elementem wyposażenia są XVII-wieczne organy - najstarszy zachowany w komplecie polski instrument tego typu, a także chrzcielnica wykonana przez warsztat Santi Gucciego. Dwa pozostałe, także XVII-wieczne, choć już w skromniejszej formie, zabytki sakralne Kazimierza Dolnego to kościół św. Anny, zwany szpitalnym, oraz zespół klasztorny reformatów. Oprócz trzech świątyń rzymskokatolickich zachowany jest budynek synagogi przy tzw. Małym Rynku dawnej dzielnicy żydowskiej.
Na skraju miejskiej zabudowy wznoszą się charakterystyczne dla Kazimierza murowane spichlerze. Z sześćdziesięciu istniejących w połowie XVII wieku pozostało jedenaście o różnym stopniu zachowania. Większość miała okazałe formy, z dekoracyjnymi szczytami inspirowanymi północnym manieryzmem.

Ruina górującej nad miastem cylindrycznej wieży z XIII/XIV wieku, zwanej basztą, jest pozostałością niewielkiego zamku strzegącego niegdyś przeprawy wiślanej. Niżej na stoku wzgórza znajduje się ruina zamku wzniesionego w 1341 roku przez Kazimierza Wielkiego dla obrony samego miasta. Na początku XVI wieku zamek przebudowany został w stylu renesansu włoskiego dla Mikołaja Firleja według projektu Santi Gucciego. Zniszczony w połowie XVII wieku na skutek najazdu szwedzkiego i pożarów, funkcjonuje dziś jako trwała ruina.
Granica pomnika historii oprócz układu urbanistycznego Kazimierza Dolnego obejmuje także atrakcyjne krajobrazowo okolice: Męćmierz, Albrechtówka, Las Miejski, Jeziorszczyzna. Znajdują się tu liczne kamieniołomy, z których pozyskiwano wapień do prac budowlanych. Cały obszar zawiera się w trójkącie zamkniętym od północnego zachodu brzegiem Wisły i wchodzi w skład Kazimierskiego Parku Krajobrazowego.

Źródło: zabytek.pl