Muzeum Spraw Wojskowych w Krakowie

Fort zewnętrznego pierścienia Twierdzy Kraków, znajduje się na prawym brzegu Wisły, w dawnym obwodzie obronnym [oryg. Verteidigungsbezirk] numer VII b “Piaski Wielkie”. Sklasyfikowany jako fort główny. Służył obronie bliskiej – przeciwszturmowej [oryg. Nahkampfwerk]. Dwukondygnacyjny budynek koszar fortu został zbudowany w klasie odporności przeciw stromotorowym pociskom ciężkiego kalibru [oryg. bombensicher]. Na stropodachu znajdowała się pancerna wieża obserwacyjna (sygnowana B. 30) oraz cztery wieże-lawety armat szybkostrzelnych (sygnowane S. 49 do S. 52). Narys wału piechoty był owalny. Droga dojazdowa i wjazd do fortu były zabezpieczone ziemną basteją, wartownią w szyi, oraz dwiema bramami i kratą forteczną. Na czole i barkach fortu wykonano płytką fosę o spłaszczonym stoku, ostrzeliwaną z wału ogniem na wprost. Z powodu specyficznej lokalizacji na skłonie wzgórza, w odcinku szyjowym nie ma fosy. Znaczna część szyi jest za to ujęta w długi mur oporowy. Masyw fortu był ponadto otoczony pasem stałych przeszkód – zapór drutowych.

Zadania taktyczne:

• obrona przeciwszturmowa po obu stronach drogi Wrząsowice – Swoszowice;
• boczny (flankujący) ostrzał obszaru spodziewanego przełamania pierścienia, w rejonie Jugowic – na lewo od wspomnianej wcześniej drogi;
• kontrola przeciwpozycji koło Zbydniowic i na południe od Wróblowic.

Załoga w r. 1914:

• 3 oficerów;
• 127 szeregowych i podoficerów (54 piechurów, 67 artylerzystów, 6 saperów).

Uzbrojenie w r. 1914:

• 4 szt. armat – 8 cm M. 94 PK Skoda;
• 2 szt. karabinów maszynowych – 8 mm MG M7/12 Schwarzlose.

W ramach rozbudowy zewnętrznego pierścienia fortyfikacji Krakowa, powstały najpierw dzieła polowe. Na południowym zboczu wzgórza Rajsko, ponad wsią Wróblowice i uzdrowiskiem Swoszowice, wzniesiono w latach 1887/88 szaniec piechoty Inf. Sch. VII/5 oraz baterię F.B. 51 c, wspierające fort nr 51 “Rajsko”. Podczas kolejnej fazy rozbudowy, przewidywano zlokalizowanie w tym miejscu zespołu dwóch bliźniaczych fortów – nr 51 1/2 „Wróblowice” Ostwerk (fort wschodni) oraz nr 51 1/2 „Swoszowice” Westwerk (fort zachodni). Realizację rozpoczęto w 1897 roku, od wschodniego fortu “Wróblowice”. Zachodni bliźniak, stanowiący dzieło pomocnicze [oryg. Ergänzungswerk], miał zostać wybudowany w ramach kolejnego rzutu w 1899 roku.

W marcu 1897 rozpoczęto prace przygotowawcze: badanie próbek gruntu, geodezyjne tyczenie obiektu w terenie, oraz budowę drogi dojazdowej. Droga wraz z zapleczem budowy były gotowe w maju 1897. W lipcu 1897 rozpoczęto prace ziemne, drążenie studni głębokości 60 metrów, a także położono fundamenty pod budynek koszar. Prace ziemne przy korektach terenu trwały ponad trzy miesiące. Ze względu na cięższe warunki gruntowe niż się początkowo spodziewano, został przekroczony budżet przeznaczony na realizację. Okazało się również konieczne nabycie części lasu znajdującego się na prawym, zachodnim skrzydle fortu – aby móc dokonać zmiany ukształtowania terenu i niezbędnych wycinek drzew już w czasie pokoju.

W lipcu 1898 budynek koszar został ukończony w stanie surowym. Wieże pancerne zostały osadzone i zmontowane we wrześniu 1898. Budowa wartowni oraz prace wykończeniowe trwały przez całą jesień tego samego roku. W grudniu 1898 wieże pancerne dział zostały uzbrojone, a fort został komisyjnie uznany za „gotowy do walki”. Wewnętrzne wyposażenie, oraz stałe przeszkody z drutu nie były jednak gotowe jeszcze w styczniu 1900 roku.

Tymczasem projekt fortu zachodniego został opracowany i zatwierdzony w podstawowych założeniach. Generalny Inspektor Inżynierii (GGI) wyraził jednakże wątpliwość co do pilnej potrzeby budowy tego fortu. Wobec braku funduszy w roku 1898, planowana realizacja została czasowo odroczona – do momentu rozbudowy mobilizacyjnej.

Rozporządzenie Ministerstwa Wojny (RKM) z lipca 1904 roku zmieniło nazewnictwo krakowskich fortów na bardziej uproszczone – zrezygnowano z numeracji na rzecz samych nazw własnych. To samo rozporządzenie nakazywało opuszczenie przestarzałych umocnień, w tym polowej baterii 51 c. Działka gruntowa, na której znajdowała się bateria, została włączona do terenu fortu. W tym samym roku rozpoczęto planowe nasadzenia roślinności maskującej. Mieszane układy robinii akacjowej i świerka zapewnić miały całoroczną ochronę przed nieprzyjacielską obserwacją, a całości kompozycji dopełniały wierzby i kolczaste krzewy. Z upływem czasu roślinność rozrosła się do efektownego, blisko ośmiohektarowego parku.

Gdy wybuchła I Wojna Światowa, fort został doprowadzony do stanu gotowości bojowej, a w pobliżu zrealizowano system polowych umocnień, m.in. polowy punkt oporu w miejscu niezrealizowanego, zachodniego bliźniaczego fortu.

W dniach 4 i 5 grudnia 1914 roku, kompanie 2. Pułku Piechoty k.k. Landszturmu [k.k. Landsturm-Infanterieregiments No 2] stacjonowały w pobliżu Wróblowic. Stąd prowadziły rozpoznanie w stronę Wieliczki, aby odeprzeć zbliżających się do twierdzy Rosjan. W rejonie wzgórza 370 koło Sierczy wywiązała się potyczka, w której zginęło dwóch austriackich żołnierzy z tego pułku, a dalszych siedemnastu odniosło rany. Oddział Grobów Wojennych C. i K. Komendantury Wojskowej w Krakowie [Kriegsgräber-Abteilung K.u.K. Militär-Kommando Krakau] założył później mały cmentarz wojenny nr 383 w bliskim sąsiedztwie fortu.

W roku 1920 Wojsko Polskie przygotowało listę przejętych obiektów fortyfikacyjnych, nadających się do dalszego użytku po demobilizacji. Fort “Wróblowice” był najpierw rozpatrywany jako potencjalny magazyn dla służb kwatermistrzowskich, wymagał jednak uzupełnienia zamknięć i wymiany kilku okien. W końcu został przypisany do kategorii “bez konserwacji”.

Po II Wojnie Światowej fort był użytkowany przez Obronę Cywilną, potem pełnił funkcję archiwum Urzędu Wojewódzkiego. Dopiero po wojnie zezłomowano wieże pancerne, o czym świadczy archiwalna fotografia kompletu wież wykonana przez prof. Bogdanowskiego (publikowana w 1979 r.). Wtedy też pojawiła się nazwa fortu „Swoszowice” która to przyjęła się zarówno wśród okolicznych mieszkańców, jak i w oficjalnej nomenklaturze. Kolejni użytkownicy wprowadzali nieznaczne zmiany przebudowując wnętrza fortu, m.in. na potrzeby archiwum wprowadzono wtórne ściany działowe i dodano dodatkowe drzwi. Na masyw fortu wprowadzono od czoła drogę z betonową nawierzchnią, galeria strzelecka została przekryta dachem. W szybie jednej z wież pancernych wybudowano komin kotłowni, w szybie drugiej wieży pancernej umieszczono zsyp węgla. Ponieważ jednak budynek był stale użytkowany, a dostęp osób postronnych był utrudniony, fort zachował się w ogólnie dobrym stanie. W listopadzie 2012 roku cały zespół fortyfikacji (fort, zieleń maskująca oraz relikty baterii polowej) został objęty wpisem do rejestru zabytków, pod numerem A-1303/M.

Od 3 maja 2013 roku najemcą fortu jest fundacja “Gloria Fortibus” – założyciel Muzeum Spraw Wojskowych.

Dodatkowe informacje:

1. Kapitan krakowskiej Dyrekcji Inżynierii, Joseph Ritter von Greiffenthal Reyl-Hanisch prowadził i nadzorował budowę fortu “Wróblowice”. Zginął bohaterską śmiercią podczas walk w Galicji w 1914 roku, dowodząc w pierwszej linii 9. Pułkiem Piechoty k. k. Landwehry [k.k. Landwehr Infanterie Regiment „Leitmeritz“ No 9].
   Jego syn, Herbert Reyl-Hanisch (1898-1937), urodził się podczas budowy fortu. Był znanym austriackim malarzem okresu Nowego Obiektywizmu.
2. Od grudnia 1989 roku do kwietnia 1992 roku, na terenie fortu przechowywano zdjęty z cokołu pomnik Lenina. Imponująca skalą statua wysokości 6,5 metra ustawiona była pierwotnie w Nowej Hucie.

 Źródło: mswojsk.pl