Zespół szpitala psychiatrycznego w Międzyrzeczu-Obrzycach

Zespół szpitala psychiatrycznego w Międzyrzeczu-Obrzycach to wyjątkowy przykład wczesnego XX-wiecznego założenia medycznego, które przetrwało w niemal niezmienionej formie. Wzniesiony w latach 1901–1914, stanowi jeden z najlepiej zachowanych kompleksów szpitalnych w Polsce, a jednocześnie miejsce o tragicznej historii związanej z niemiecką akcją eutanazji w czasie II wojny światowej.

Historia powstania kompleksu

Budowę szpitala rozpoczęto w 1901 roku po zakupie 27 hektarów ziemi na wschód od Międzyrzecza przez władze Prowincji Poznańskiej. Projekt przygotował architekt Kübler, a realizację podzielono na trzy etapy. Do 1904 roku powstały budynki administracyjne, gospodarcze, pawilony dla pacjentów, domy personelu oraz kościół. Uroczyste otwarcie 4. Poznańskiego Prowincjonalnego Zakładu dla Obłąkanych w Obrzycach odbyło się w listopadzie 1904 roku.

Kolejne rozbudowy przeprowadzono w latach 1908–1909 oraz 1911–1914 według projektów architekta Jahna. Szpital osiągnął wówczas pełną funkcjonalność — dysponował własną infrastrukturą techniczną, oczyszczalnią ścieków, kąpieliskiem nad Obrą, a nawet wioską pielęgniarską i cmentarzem z wydzielonymi kwaterami katolicką, protestancką i żydowską. Przeznaczony był dla 1200 pacjentów, a zatrudniał około 300 osób.

W okresie międzywojennym część kompleksu pełniła funkcje administracyjne nowo utworzonej Marchii Granicznej Poznań–Prusy Zachodnie. W latach 20. XX wieku w niektórych pawilonach działały m.in. dom starców, oddział niemowlęcy i klinika dla kobiet.

Architektura i układ przestrzenny

Zespół szpitalny położony jest na wschodnich obrzeżach Międzyrzecza, pomiędzy rzeką Obrą a drogą w kierunku Pszczewa. Całość zaplanowano na regularnym, symetrycznym układzie, z osią północ–południe wyznaczoną przez główną bramę, budynek dyrekcji, wieżę ciśnień i zaplecze techniczne.

Pawilony dla pacjentów rozmieszczono po obu stronach osi – po zachodniej stronie znajdowały się budynki dla kobiet, a po wschodniej dla mężczyzn. W otoczeniu kompleksu wzniesiono domy dla lekarzy i pielęgniarzy, kościół oraz budynek dyrektora. Wszystkie obiekty wykonano z cegły klinkierowej, z dachami krytymi dachówką ceramiczną i detalami charakterystycznymi dla architektury historyzującej początku XX wieku.

Tragiczna historia II wojny światowej

W latach 1942–1945 Zespół szpitala psychiatrycznego w Międzyrzeczu-Obrzycach stał się miejscem jednej z największych zbrodni dokonanych w regionie. W ramach nazistowskiej akcji T4, mającej na celu „eliminację życia niewartego życia”, zamordowano tu co najmniej 7 tysięcy pacjentów z różnych ośrodków.

Ofiary przywożono nocą pociągami bezpośrednio na teren szpitala, gdzie znajdowała się specjalna bocznica kolejowa. Ciała zabitych grzebano w zbiorowych mogiłach na przyszpitalnym cmentarzu. Współcześnie miejsce to jest uznawane za pomnik pamięci ofiar hitlerowskich zbrodni.

Obrzyce po 1945 roku

Po zakończeniu wojny w budynkach dawnego zakładu urządzono Państwowy Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych, który funkcjonuje do dziś. Kompleks zachował swój historyczny układ urbanistyczny i architektoniczny, stanowiąc rzadki przykład niemal nienaruszonego założenia szpitalnego sprzed ponad stu lat.

Dziedzictwo i pamięć

Dziś zespół szpitala psychiatrycznego w Międzyrzeczu-Obrzycach to nie tylko działająca placówka medyczna, lecz także ważny obiekt historyczny i miejsce pamięci. Jego architektura, zieleń parkowa i zabytkowe budynki stanowią świadectwo dawnej koncepcji lecznictwa psychiatrycznego, a zarazem przypominają o tragicznych wydarzeniach II wojny światowej.