Wzgórze Tumskie
Wzgórze Tumskie w Płocku wyodrębnione z linii nadwiślańskiej skarpy, wraz z usytuowaną na szczycie zabudową, stanowi najstarszą część zabytkowego zespołu urbanistyczno-architektonicznego miasta, obejmującą teren dawnego grodu książęcego. Kompleks zabytkowej zabudowy Wzgórza tworzą: bazylika katedralna, zespół dawnego opactwa benedyktyńskiego z reliktami zamku i budynek Muzeum Diecezjalnego. Ulica Tumska dzieli układ przestrzenny wzgórza na dwie części: północno-wschodnią z bazyliką katedralną i towarzyszącymi jej budynkami oraz północno-zachodnią z zespołem dawnego opactwa z reliktami zamku. Od strony wschodniej jarem dawnego strumienia biegnie ul. Mostowa.
Na Wzgórzu Tumskim dominującą budowlą jest renesansowa katedra pw. Wniebowzięcia NMP. Jest to orientowana trójnawowa bazylika transeptowa z dwuwieżową fasadą od frontu i wydłużonym prezbiterium, półkoliście zamkniętym, ujętym po bokach prostokątnymi, piętrowymi pomieszczeniami zakrystii, skarbca i kapitularza. Świątynia ma dachy dwuspadowe, pokryte blachą miedzianą z umieszczoną na skrzyżowaniu naw kopułą z latarnią. We wnętrzu, nawy mają sklepienia krzyżowe, wsparte naprzemiennym systemem podpór (kolumn i filarów), a prezbiterium - kolebkowe. Ramiona transeptu zamykają półkoliste kaplice: Najświętszego Sakramentu od północy i św. Zygmunta od południa. W dolnych kondygnacjach wież znajdują się kaplice: św. Rodziny (Sierpskich) od południa i tzw. Królewska od północy. Fasada katedry jest rekonstrukcją elewacji renesansowej z arkadowymi szczytami. Portal wewnętrzny od 1982 r. zdobi odlana z brązu wierna kopia romańskich Drzwi Płockich (oryginał od k. XV w. znajduje się w soborze św. Zofii w Nowogrodzie Wielkim w Rosji). Neorenesansowe wyposażenie katedry z pocz. XX w., w tym ołtarz główny i kilka ołtarzy bocznych projektował Stefan Szyller. Polichromie wykonano wg projektu i pod kierunkiem Władysława Drapiewskiego. W tzw. Kaplicy Królewskiej w klasycystycznym sarkofagu z czarnego marmuru projektu Zygmunta Vogla pochowane są szczątki władców Polski oraz książąt piastowskich. Z pierwotnego wyposażenia katedry ocalał zespół wyjątkowych kamiennych nagrobków i epitafiów, reprezentujących najwyższy poziom sztuki sepulkralnej późnego renesansu i baroku. Ponadto zachowane są dwa kamienne ołtarze boczne z początku XVII w.: Matki Bożej Mazowieckiej i Ukrzyżowania.
W sąsiedztwie bazyliki katedralnej od płn-zach. znajduje się zespół dawnego opactwa benedyktyńskiego z reliktami zamku książąt mazowieckich. Na planie nieregularnego czworoboku wokół wewnętrznego dziedzińca rozmieszczone są dwie wieże zamkowe z poł. XIV w. wzniesione z cegły w wątku gotyckim, w poł.-zach. narożniku – Szlachecka i w płn-wsch. – Zegarowa, fragment muru gotyckiego zamku, trzy nowożytne skrzydła klasztoru oraz skrzydło północne ukryte za murem kurtynowym. Wieża Szlachecka (Bramna, Wysoka) u podstawy jest czworoboczna, wyżej ośmioboczna z dachem wielospadowym, krytym dachówką. W dolnej kondygnacji sklepienie krzyżowe, w przyziemiu gotycki ostry łuk bramny. Wieża Zegarowa jest czworoboczna, z cylindrycznymi wieżyczkami w wyższej kondygnacji, nakryta baniastym hełmem. W jej przyziemiu eksponowane są relikty romańskiej budowli. Trzy skrzydła dawnego klasztoru, ob. skarbiec Muzeum Diecezjalnego i Kuria Diecezjalna w Płocku, to murowane budynki o rzutach wydłużonych prostokątów, trzykondygnacyjne, tynkowane z dachami dwuspadowymi krytymi dachówką. Mają elewacje dzielone gzymsami, z prostokątnymi otworami okiennymi i drzwiowymi. W skrzydle południowym zachowane są relikty kościoła pw. św. Wojciecha, czytelne na elewacjach zewnętrznych w formie szkarp oraz szczątkowych odkrywek, w partii dachu poprzez widoczną częściowo ścianę szczytową i różnicę w wysokości kalenicy oraz we wnętrzu sali drugiego piętra Muzeum, gdzie eksponowany jest zachodni arkadowy szczyt kościoła. Pozostała część skrzydła południowego zlokalizowana jest na wschód od dawnego kościoła i zamknięta od strony wschodniej dwuosiową ścianą szczytową z wejściem głównym do obiektu z zewnętrznego ganku. Skrzydło wschodnie jest dziewięcioosiowe, symetryczne, z przejazdem bramnym na osi. Skrzydło zachodnie dostawione do fragmentu muru gotyckiego, eksponowane jedynie od strony dziedzińca. Podobnie północne skrzydło z XX w.
Na północ od bazyliki znajduje się Muzeum Diecezjalne. Jest to budynek neoromański, dwukondygnacyjny, na rzucie nieregularnym zbliżonym do wydłużonego prostokąta. Elewacje zewnętrzne nieotynkowane, nieregularne, z wydatnym gzymsem oddzielającym część dolną od wysokiej ścianki attykowej, z pionowym podziałem lizenami. Elewacja frontowa z ryzalitem mieszczącym wejście główne podkreślone szkarpami. Otwory okienne i drzwiowe w układzie nieregularnym, w kształcie prostokątów oraz zamknięte łukiem pełnym. Na elewacjach zewnętrznych w specjalnie utworzonych niszach oraz w murze łączącym Muzeum z budynkiem Sądu Biskupiego, umieszczono lapidarium detali romańskich i renesansowych, odnalezionych podczas restauracji katedry.
Źródło: zabytek.pl
Płock był głównym ośrodkiem władzy na Mazowszu przyłączonym do państwa Piastów w X w. W 1075 r., z fundacji Bolesława II Śmiałego ustanowiono w Płocku biskupstwo i prawdopodobnie w 2. poł. XI w. wzniesiono pierwszą katedrę na Wzgórzu Tumskim. W jej sąsiedztwie, zapewne pod koniec XI w. wybudowano kamienną wieżę mieszkalno-obronną, tzw. palatium Hermana i Krzywoustego. W 1102 r. w katedrze został pochowany Władysław I Herman. Niedługo później świątynię zniszczył najazd Pomorzan. Drugą katedrę wzniesiono z fundacji bp. Aleksandra z Malonne w l. 1136-1144. Orientowana trójnawowa bazylika z granitowych ciosów była największą katedrą romańską na ziemiach polskich. Z biskupem z Malonne wiąże się także fundacja wykonanych w Magdeburgu „Drzwi płockich”, wybitnego dzieła sztuki brązowniczej o europejskiej randze artystycznej. W wyniku bliżej nieznanych wydarzeń, Drzwi trafiły z Płocka do Nowogrodu Wielkiego i obecnie znajdują się w tamtejszym Soborze Sofijskim. Ich wierna kopia zawisła w obecnej katedrze w 1981 r.
W wyniku pożaru w 1530 r. romańska katedra uległa zniszczeniu i została ostatecznie rozebrana, a biskup płocki Andrzej Krzycki zainicjował budowę świątyni w stylu renesansowym. Zadanie to powierzył włoskiemu warsztatowi architekta Bernardina Zanobiego de Gianotis, z którym współpracowali Giovannie Cini i Filip da Fiesole. Dokładnie na rzucie poprzedniej świątyni wzniesiono nową, trójnawową bazylikę z transeptem, a do budowy użyto materiałów pozostałych z rozbiórki. W 1550 r. mury katedry wzmocniono dostawiając kaplice, a w l. 1556-1563 Jan Baptysta z Wenecji przeprowadził jej rozbudowę. W 1787 r. do katedry dostawiono klasycystyczny kolumnowy portyk spinający pękające mury wież. W latach 1900-1903 przeprowadzono gruntowną restaurację świątyni. Prace projektowe i pełny nadzór Kuria powierzyła architektowi Stefanowi Szyllerowi. Stan obiektu był katastrofalny, zwłaszcza w partii fasady i wież. Spowodowało to konieczność dalekoidącej ingerencji w oryginalną substancję zabytkową. Szyller zdecydował się na rozebranie sklepienia i znacznych partii murów, następnie ich wierne odtworzenie. Zrezygnował z tynków zewnętrznych, a rozebraną klasycystyczną fasadę zastąpił rekonstrukcją odnoszącą się do stanu z XVI w.
Zespół zamku i dawnego opactwa benedyktynów z późnogotyckim kościołem i zabudowaniami klasztornymi przebudowanymi w XVII w. oraz z reliktami romańskimi przedstawia wysoką wartość dokumentacyjną ze względu na czytelność nawarstwień historycznych w zachowanej substancji zabytkowej. W XII w. zapewne z fundacji Bolesława III Krzywoustego założono na terenie grodu drewniane opactwo benedyktynów pw. św. Wojciecha. Pod koniec XIII w. wzniesiono na wzgórzu murowany zamek - rezydencję otoczoną od strony Wisły murami obronnymi. W latach 1351-1370 Płock przeszedł we władanie króla Kazimierza III Wielkiego, który odrestaurował i ufortyfikował zamek, otoczył drugim murem z cegły z wieżami i fosą. W końcu XV w. nadbudowano wieżę zamkową na romańskich fundamentach i przeniesiono do niej dzwony katedralne z zagrożonych zawaleniem dzwonnic. Po zamontowaniu zegara wieżę nazwano Zegarową. W XVI w. po osunięciu się skarpy część zamku runęła do Wisły. Rezydencję książąt przeniesiono do południowej części, reszta budowli od 1538 r. pozostała własnością benedyktynów. Na zamku w latach 1538-1545 wzniesiono gotycki kościół pw. św. Wojciecha, rozbudowany wraz z klasztorem w 1632 r. wg projektu Giovanniego Battisty Gisleniego.
W 1781 r. benedyktyni opuścili Płock i przenieśli się do Pułtuska. Dawne opactwo zajęli misjonarze, którzy otrzymali także teren fosy tzw. Dunajek, na granicy między zamkiem i rynkiem kanonicznym, z zastrzeżeniem by założyć tam ogród. Za rządów pruskich, po 1803 r., rozebrano resztki murów obronnych zamku, a w l. 20-tych XIX w. teren wzgórza splantowano i uporządkowano. Z zamku gotyckiego pozostały jedynie: Wieża Zegarowa, Baszta Szlachecka i fragment murów obronnych. Podczas pierwszych badań Wzgórza Tumskiego przez Towarzystwo Naukowe Płockie w dniu 22 lipca 1825 r. odnaleziono groby władców Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego. Szczątki władców wraz z prochami innych książąt z dynastii Piastów zostały uroczyście złożone w marmurowym sarkofagu w kaplicy nazwanej Królewską.
W latach 1850-1864 dawne opactwo przebudowano na seminarium duchowne. Kościół pw. św. Wojciecha zlikwidowano i przebudowano na żeńskie państwowe gimnazjum, działające do 1914 r. Z inicjatywy gubernatora Sergiusza hrabiego Tołstoja w 1866 r. urządzono park „za Tumem” z alejami i tarasami na koronie skarpy.
W latach 1903-1906 Stefan Szyller wzniósł przy katedrze Muzeum Diecezjalne, pierwszy tego typu obiekt w Królestwie Polskim. Zbiory muzealne zapoczątkowano dzięki paramentom pochodzącym z katedry płockiej oraz niewykorzystanym przez Szyllera do odbudowy detalom romańskim i renesansowym. Zbiory skarbca katedralnego wyróżniają się najwyższej klasy wartościami artystycznymi i mają wyjątkowe znaczenie dla kultury i dziedzictwa narodowego. Jednym z najbardziej reprezentatywnych zabytków polskiej sztuki późnoromańskiej przechowywanym w Muzeum Diecezjalnym jest kielich mszalny wraz z pateną fundacji księcia Konrada Mazowieckiego z ok. 1240 roku. Do powszechnie znanych dzieł należy także relikwiarz hermowy św. Zygmunta, fundacji króla Kazimierza III Wielkiego z 2. poł. XIV w., ukoronowany autentycznym diademem piastowskim. Jednym z najcenniejszych zabytków rękopiśmiennych jest Biblia Płocka, pochodząca z 2. ćw. XII w.
W latach 1929-1930 gmach muzeum rozbudowano. Po 1918 r. dawne opactwo z reliktami zamku zwrócono Kościołowi. W latach 60-70. XX w. zespół dawnego opactwa adaptowano na siedzibę Muzeum Mazowieckiego. Po remoncie przeprowadzonym w latach 2006–2008 umieszczono w nim skarbiec Muzeum Diecezjalnego i Kurię Diecezjalną Płocką.
Źródło: zabytek.pl
