Zamek Sandomierz

W XI w. na wzgórzu oblanym wodami Wisły został usytuowany drewniany zamek grodowy. W 1138 r. na mocy testamentu Bolesława Krzywoustego Sandomierz stał się stolicą księstwa dzielnicowego, a zamek awansował na stałą rezydencję książęcą zamieszkiwaną m.in. przez Henryka Sandomierskiego, Kazimierza Sprawiedliwego, Leszka Białego, Bolesława Wstydliwego i Leszka Czarnego, oraz kobiety z kręgu sandomierskich Piastów: Salomee, Kingę, Helenę, Grzymisławę i Gryfinę.

W 1260 r. w wyniku najazdu tatarskiego na Sandomierz zamek został zniszczony, a schroniona w nim ludność wymordowana.

W XIV w. król Kazimierz Wielki odbudował zamek jako obronną gotycką budowlę z murem i bramą ze zbrojownią. Zamek stał się siedzibą królewskich starostów, goszczącą dość często władców Polski. Zatrzymywali się tutaj podróżujący królowie z dworem, kancelarią i dostojnikami państwowymi.

W XV w. za panowania Kazimierza IV Jagiellończyka wzniesiona została baszta południowa tzw. ?kurza noga", obecnie najstarsza część zamku.

W XVI w. Zygmunt I Stary rozpoczął przebudowę gotyckiego zamku w renesansową rezydencję. Pracami kierował niemiecki architekt Benedykt zwany Sandomierzaninem. Średniowieczny budynek stanowił skrzydło południowe przebudowanego zamku, wzniesiono skrzydło wschodnie i rozpoczęto budowę skrzydła zachodniego. W latach 1564-1565 za panowania Zygmunta II Augusta prace kontynuował rzeźbiarz i architekt Santi Gucci. Wtedy ostatecznie ukształtowano czworobok renesansowego zamku przedłużając skrzydło zachodnie zakończone narożną wieżą i łącząc mur północny z wieżą bramną. Zamek został siedzibą starostów grodowych. Tutaj odbywały się sądy ziemskie, grodzkie oraz sąd wyższy prawa magdeburskiego.

W 1656 r. w czasie ?potopu" wycofujące się wojska szwedzkie wysadziły zamek niszcząc skrzydła wschodnie i południowe. Najmniej ucierpiało skrzydło zachodnie, które w latach 1680 - 1688 za panowania Jana III Sobieskiego zostało przebudowane w wolno stojący budynek typu pałacowego, który w zasadniczym zrębie przetrwał do dzisiaj.

Działo oktawa kartauny z XVII w.

Armaty tego typu znajdowały się na wyposażeniu tzw. artylerii zamkowej utrzymywanej przez starostów w zamkach królewskich. Działo umieszczone na murach sandomierskiego zamku w pierwszych dniach kwietnia 1656 r. w wyniku wysadzenia zamku przez wycofujące się wojska szwedzkie zostało pogrzebane na 340 lat.

Odnalezione zostało w 1996 r. w czasie prowadzenia prac stabilizujących na wzgórzu zamkowym.

W XVII-XVIII w. zamek będący siedzibą starostów sandomierskich, stał się budynkiem użyteczności publicznej: urzędem, sądem, więzieniem oraz gospodarczym centrum klucza stanowiącego uposażenie starosty.

W1768 r. w czasie konfederacji barskiej zamek został zniszczony przez kwaterujące w nim wojska rosyjskie.

W 1795 r. po III rozbiorze Polski zamek został odrestaurowany przez Austriaków i umieszczono w nim sąd kryminalny i więzienie.

W XIX w. zamek nadal pełnił funkcje sądowniczo-więzienne. W Królestwie Polskim mieścił się tu sąd poprawczy i więzienie rosyjskie. W 1844 r. przebudowano elewację wschodnią w stylu klasycystycznym, zmieniono klatkę schodową a w mur północny wstawiono budynek dla personelu więziennego. Do 1959 r. zamek nieprzerwanie funkcjonował jako więzienie.

W latach 60. XX w. rozpoczęto na zamku prace badawcze, konserwatorskie i remontowe. W1986 r. zamek przeznaczono na siedzibę Muzeum Okręgowego w Sandomierzu.

W latach 90. XX w. przeprowadzono prace zabezpieczające wzgórze zamkowe i uporządkowano dziedziniec, a w 2001 r. wyremontowano mur oporowy od strony płd. - wsch.

W latach 2002 - 2005 wykonano remont i modernizację dachu i poddasza zamkowego, odrestaurowano basztę południową i salę rycerską.

Król Kazimierz Wielki odbudowując zniszczone w 1349 r. przez najazd Litwinów miasto otoczył je murami obronnymi. Mury obronne wznoszono odcinkami wymieniając zniszczone obwałowania ziemno-drewniane. Prace te trwały przynajmniej do końca XV w. System obronny Sandomierza składał się z czterech bram wjazdowych, dwóch furt i 21 baszt obronnych i był powiązany z zamkiem królewskim. Wysokość opasującego miasto muru wynosiła ok. 9m. W XIX w. nadwątlone wcześniejszymi wojnami nury obronne były rozbierane, a materiał używany do odbudowy zniszczonego w 1808 r. przez Austriaków miasta. Nie dotrwały do naszych czasów bramy: Krakowska, Zawichojska i Lubelska oraz furta Zamojska oraz większość odcinków murów i baszt.

Jedyna ocalała do dziś Brama Opatowska umożliwiała wjazd do miasta od strony Opatowa i uznawana była za największą. Jej obecna forma osiągnięta została w ciągu kilku etapów budowlanych. Pierwotna wysokość sięgała widocznego na elewacjach fryzu z układanej na kant cegły. Jeszcze w XV w. bramę nadbudowano wieńcząc ją analogicznym fryzem. W XVI w. z fundacji znanego sandomierskiego lekarza Stanisława Bartolona bramę zwieńczono attyką oraz nakryto dachem, którego ślady czytelne są do dziś we wnętrzu kondygnacji attykowej. Wjazd przez bramę na co dzień zamykany był kratą żelazną, osadzoną i spuszczaną po prowadnicy (zachowana na północnej elewacji bramy). Pierwotnie wieża bramna dostępna była tylko z murów obronnych. Na drugiej kondygnacji zachowały się zamurowane dawne wejścia na bramę. Wewnątrz poszczególne kondygnacje połączone były systemem rabin z pomostami przy otworach strzelniczych. Schody wykonane zostały z inicjatywy PTK podczas remontu bramy w 1928 r. wymienione w 2006 r. Z tarasu widokowego roztacza się wspaniałą panorama miasta i okolicy. Po obu stronach Bramy Opatowskiej znajdują się największe zachowane fragmenty murów obronnych.

Z dawnych furt miejskich przeznaczonych wyłącznie dla ruchu pieszego zachowała się przy ulicy Zamkowej tylko Furta Dominikańska zwana ?Igielnym Uchem?. Przyległe do niej mury obronne, dziś znajdują się wewnątrz sąsiednich kamienic i są znakomitym przykładem ?znikania? dawnych murów obronnych pochłoniętych przez dobudowane domy. W czasie konserwacji w 1958 r. przy Furcie Dominikańskiej uczytelniono przekrój przez mur obronny z odtworzeniem poziomu chodnika dla straży i przedpiersia.

Brama Zawichojska usytuowana była u wylotu obecnej ul. Gen. Michała Sokolnickiego - dawniej Zawichojskiej, w ciągu linii murów obronnych pomiędzy Bramą Opatowską a nie zachowaną wysoką basztą przy ul. Fortecznej. W połowie XIX w. przysłany z Warszawy inż. Ratynski, uznał, że z powodu nachylenia budowli bramę należy rozebrać. Brama ta miała ok. 25 m2 powierzchni wewnętrznej i ok. 9 m wysokości, oraz wysunięte na zewnątrz obwodu mury przedbramia.

Brama Lubelska zwana Rybacką - stała w obniżeniu skarpy wschodniej w okolicy ulic Browarnej, Podole i schodów na skarpie prowadzących od ul. Długosza. Po przekroczeniu Bramy Lubelskiej do miasta docierało się dzisiejszą ul. Podole. Brama ta jak pisze ks. Melchior Buiński uległa ?opłożeniu i podmuleniu góry sandomierskiej " zniszczeniu przez osuwającą się skarpę jeszcze w XVII w.

Furta Zamiejska - wymieniana w źródłach z XVIII w. w okolicy Collegium Gostomianum, ?roku 1734 przez Moskalów zrujnowana ". Bliższa jej lokalizacja nie jest znana.

Brama Krakowska stała w dolinie od strony Wisły, nieco wyżej niż zachowany spichlerz kolegiacki, między wzgórzem zamkowym, a zachodnim krańcem skarpy wschodniej. Zwana była także Małą Bramą. Z racji bliskości zamku musiała doznać uszkodzeń w czasie wysadzenia zamku przez Szwedów w kwietniu 1656 r. Na początku XIX w. uległa częściowemu zawaleniu, a w 1874 r. została rozebrana. Brama ta otwarta do traktu krakowskiego biegnącego tarasem zalewowym Wisły, w przypadku dużej wody dostępna była podjazdem, który od podnóża zamku wznosił się po zboczu wzgórza zamkowego ku przejazdowi bramy.

Źródło: Tablica informacyjna przy zamku

• B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
• Sypek Agnieszka i Robert, Zamki i warownie ziemi sandomierskiej, Warszawa 2003