Mauzoleum Ofiar II Wojny Światowej na Cmentarzu Centralnym w Sanoku

Mauzoleum Ofiar II Wojny Światowej, które zostało ustanowione jesienią 1948. W monumentalnym grobowcu złożono prochy ofiar pochodzących z Sanoka i ziemi sanockiej – uczestników walk na frontach II wojny światowej, członków ruchu oporu, więźniów niemieckich obozów koncentracyjnych i innych pomordowanych. Powstanie pomnika zainicjowało koło w Sanoku Polskiego Związku Byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych, planujący to upamiętnienie już od 1946). Projektantem był Stanisław Ryniak, inżynier architekt i zarazem były więzień obozu Auschwitz-Birkenau (pierwszy polski osadzony z nr 31). Forma mauzoleum przypomina obozowy piec krematoryjny – posiada otwór frontowy oraz obelisk imitujący komin. Główna inskrypcja na tablicy brzmi: Ofiarę z krwi, cierpień i życia złożyli za Ojczyznę w II-giej wojnie światowej. Cześć ich pamięci. We wnętrzu mauzoleum umieszczono wykonaną z brązu urnę, wykonaną przez członków ww. koła zatrudnionych w sanockiej Fabryce Wagonów. W późniejszym czasie umieszczono w niej ziemię spod Ściany Śmierci z obozu Auschwitz-Birkenau oraz innych miejsc kaźni (obozy Groß-Rosen, Majdanek oraz miejsca martyrologii: Gruszka, Hanusiska, Falejówka, Glinice, Olchowce i inne), tym samym symbolicznie upamiętniając szczątki zmarłych tam ofiar. Przez lata sporządzano ewidencję poległych i pomordowanych z ziemi sanockiej, których listę zamknięto w latach 50. i zaplanowano umieszczenie ich nazwisk na wykonanych z brązu płytach docelowo przeznaczonych do zainstalowania na ścianach Mauzoleum. Po kolejnych latach przestoju na bocznych ścianach pomnika umieszczono dwanaście tablic z imionami i nazwiskami ofiar (pierwotnie było umieszczonych 560 tożsamości, a według późniejszych źródeł 576). Finalizacji dokonał oddział powiatowy w Sanoku Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, a przed zamontowaniem wykonanych w Krakowie tablic mauzoleum zostało odremontowane. Uroczystości odsłonięcia nowych tablic odbyły się w sierpniu 1962 w trakcie obchodów 800-lecia miasta. Do tego czasu istniały na Mauzoleum blaszane tablice z nazwiskami ofiar. Potocznie mauzoleum bywa określane jako Mauzoleum Oświęcimiaków bądź Pomnik Oświęcimiaków. Na tablicach zostały wymienione ofiary II wojny światowej, w tym różnych niemieckich obozów koncentracyjnych, zabici przez Niemców w egzekucjach (na górze Gruszka, w lesie Hanusiska, w Czarnym Lesie), a ponadto rozstrzelani w ramach zbrodni katyńskiej i zmarli w ZSRR, zamordowani przez UPA, polegli w Monte Cassino). 

Źródło: wikipedia.pl