Skansen Lubowla

Skansen znajduje się u podnóża Zamku Lubowla, który wznosi się na wapiennym wzgórzu (548 m) w północno-wschodniej części Lubowli, w odległości 2 km od centrum miasta. Przy zamku znajduje się duży parking, bary i restauracja.

Zamek jest siedzibą Muzeum Lubowelskiego, prezentującego ekspozycję poświęconą północnej części Spisza. Podlegają mu także leżący poniżej zamku skansen oraz wystawa w Czerwonym Klasztorze. Zwiedzanie odbywa się indywidualnie, w kasie można otrzymać broszurę w języku polskim.  

Ekspozycja

1. Cerkiew greckokatolicka z Matysovej

Na ekspozycji dominuje drewniana cerkiew greckokatolicka pod wezwaniem św. Michała Archanioła, wzniesiona w 1833 roku, cenny zabytek ludowej architektury sakralnej wschodniej Słowacji. Jest to zrębowa, jednonawowa budowla z poligonalnym prezbiterium i kruchtą, nad którą wznosi się wysoka wieża. We wnętrzu barokowo - klasycystyczny ikonostas z I połowy XVIII wieku. Po lewej boczny ołtarz Przemienienia Pańskiego z II połowy XVII w.- początku XVIII w. Pochodzenie kolistego przedmiotu, zwisającego ze stropu pośrodku nawy, jest związane z zachowaną do dziś we wsi legendą z połowy XVII wieku. W l979 roku cerkiew została przeniesiona do skansenu, a w roku l991 ponownie konsekrowana. W dniach ważnych świąt kościelnych odprawiane są tu nabożeństwa w języku starocerkiewnosłowiańskim.

2. Dom mieszkalny ze wsi Veľký Lipník z 1922 roku
Jest to symetryczny dom o typowym układzie wnętrza: izba - sień - komora. Ten typ rozplanowania domu występował powszechnie w słowackich i rusińskich wsiach okolic Starej Lubowni. Dawną izbę wiejską urządzono według tradycyjnych reguł, określających miejsce paleniska, kąta ze stołem, łóżka, ław itp. Kąt ze stołem, przy ścianach ozdobionych obrazami świętych, nazywał się švatij kut. Proste ludowe meble pełniły wielorakie funkcje. W tym domu wyprawiono trzy wesela i odbyły się cztery pogrzeby, nigdy jednak nie mieszkało w nim niemowlę. Do ostatniej chwili zajmowało go bezdzietne małżeństwo. Gazda prowadził gospodarstwo, był także druciarzem i w związku z tym często wędrował po Węgrzech.

3. Sezonowe budynki polaniarskie z Litmanovej
Zostały postawione w gospodarstwach sezonowych, oddalonych do 10 km od wsi. Budynki razem z łąką, polami ornymi i lasem tworzyły majdán. Dziedziczyły je dwa pokolenia, ostatnim właścicielem był Vasiľ Hlinka. Mieszkalny budynek o dwóch pomieszczeniach nazywał się chiška, budynek gospodarczy staňa. Służyły one rodzinom do mieszkania w ciągu całego lata, kiedy przenoszono się tu razem z bydłem. Gospodarstwa te zapewniały odpowiednią ilość paszy dla bydła latem i na zimę. Podczas sianokosów było tu wesoło. Śpiewy rozlegały się nie tylko w ciągu dnia, ale i późnym wieczorem. 

 4. Sypaniec z Veľkej Lesnej
Został postawiony w końcu XIX wieku. Ma oryginalną konstrukcję zrębową, uformowaną na szczycie w kształt ściętego ostrosłupa. Na sklepieniu jest luźno położona konstrukcja dachu siodłowego, którą w wypadku pożaru można szybko zrzucić. Sypańce o podobnej konstrukcji występowały we wschodniej części regionu. Od zewnątrz były wylepiane grubą warstwą gliny i bielone. Sytuowano je na podwórzu lub poza nim, na ogół koło domów. Częstokroć tworzyły zabudowę szeregową wzdłuż potoku. We wnętrzu sypańca były dwie kondygnacje. Zboże składowano w przegrodach z desek, kadłubach i sąsiekach. Nierzadko trzymano tu skrzynie z odzieżą, narzędzia tkackie itp. Drzwi sypańców wyposażano w masywne zamki.

5. Dom rolnika - wójta gminy z Veľkej Lesnej
Jest to dom góralski z Zamagurza Spiskiego. Postawił go Štefan Čensčák w 1909 roku. Pierwotnie budynek miał od frontu wielką bramę (pšejozd), która prowadziła na zamknięte podwórze. Dom jest szerokofrontowy, orientowany na południe. Ma symetryczny układ pomieszczeń z izbą pośrodku. Sień pierwotnie nie była ogrzewana, po II wojnie światowej postawiono piec, co zmieniło ją w kuchnię. Gazda miał 6 hektarów roli, parę koni; dorabiał, wożąc bryczką miejscowych na najbliższą stację kolejową, do Podolińca. Przez kilka lat był wójtem. W domu żyły dwa pokolenia, cieszyły się z narodzin ośmiorga dzieci, wyprawiły pięć wesel.

6. Dom pasterza z Litmanovej
Chałupa gminnego pasterza, postawiona w 1921 roku. Jej właścicielem był Adam Šepták, pochodzący Muszyny, pobliskiego polskiego miasteczka. Pierwotnie chałupa stała na końcu wsi, a miejscowi mówili na nią pastirňa. Głównym pomieszczeniem mieszkalnym była izba z prostym wyposażeniem. Rodzicom do spania służyło łóżko, dziecku kołyska zawieszona u powały. Pozostali członkowie rodziny spali na ławach i na piecu w sieni. To najstarszy typ chlebowego pieca, jaki zachował się na górnym Spiszu. Przed czeluścią pieca gotowano na otwartym ogniu. Dym wychodził przez kapę na strych. Wyposażenie wnętrza pochodzi ze wsi Litmanová.

7. Zagroda chłopska z Údola
Zagrodę tę postawił gazda Mikuláš Soroka w latach dwudziestych XX wieku. Składa się na nią dom mieszkalny, stajnia, stodoła i spichlerz. Dom z bocznym usytuowaniem komory jest typowy dla regionu karpackiego, nie tylko dla okolic Starej Lubowni. Pomieszczenia to izba, sień i komora. Wnętrze izby jest przystosowane do życia większej rodziny - rodziców i rodziny żonatego syna. W domu jest oryginalny piec, stojący po obu stronach ściany, między izbą a sienią. Jest połączeniem pieca kuchennego i chlebowego, którego czeluść z otwartym paleniskiem i blachą jest w sieni. Wnętrze izby, szczególnie miejsce wokół stołu, obrazuje świętowanie Bożego Narodzenia w kręgu bliskich. Właściciel gospodarstwa miał 9 ha gruntów ornych, we wsi był uważany za bogatego gazdę. Prócz gazdowania zajmował się bednarstwem (wykonywał drewniane naczynia na wodę i mleko, maślnice, szafliki itp.). Urodziło się tu jedno dziecko, w rodzinie wyprawiono trzy wesela.

8. Dom rodzinny z Údola
Dom postawili w 1947 roku małżonkowie Murckowie. Budynek z architektonicznego punktu widzenia reprezentuje najpóźniejsze stadium przemian drewnianego domu w tym regionie. Mieszkała tu tylko jedna rodzina. Miała do dyspozycji izbę, kuchnię, sień i komorę. W domu umieszczono ekspozycję szkoły ludowej z okresu międzywojennej Republiki Czechosłowackiej, z mieszkaniem nauczyciela. Na naszym terenie nauczycielami byli przybysze z Czech i różnych kątów Słowacji. Obowiązek szkolny obejmował dzieci od 6 do 12 lat, ale szkoła rzadko kiedy była pełna uczniów. Dzieci musiały pomagać w domu, przy pracach rolnych i pasieniu bydła. Do szkoły chodziły głównie zimą.

9. Stolarnia
Odtworzona według oryginału z 1928 roku. Właściciel pierwotnej pracowni był stolarzem samoukiem. Dla okolicznych mieszkańców wykonywał okna, drzwi, łóżka, ławki z oparciami, półki kuchenne i narzędzia rolnicze. Ze względu na ręczną obróbkę drewna praca stolarza była w przeszłości bardzo żmudna. We wnętrzu umieszczono podstawowe narzędzia pracy wiejskiego stolarza.

10. Dom z Jarabiny
Właścicielem domu z 1930 roku był Vasiľ Jaseník z żoną Máriou, z domu Vislocką. Jest to typowy dom z izbą, sienią i komorą. Komora nie jest usytuowana na osi izby i sieni. Na poziomie pierwszego wieńca belek, wzdłuż frontowej i bocznej ściany aż po wejście do domu, znajduje się gánok z deskowaniem. Zrąb postawiono na wysokiej kamiennej podmurówce. Cały dom jest podpiwniczony. Ten typ architektury ludowej odzwierciedla wpływy polskie. We wnętrzu urządzono ekspozycję poświęconą rzemiosłu druciarskiemu. Jarabina to znana na Spiszu wieś druciarzy. W okolicach Starej Lubowni, prócz Jarabiny, były jeszcze inne wsie druciarskie - Litmanová, Kamienka, Stráňany, Veľký Lipník. Już w XIX wieku prawie wszyscy mężczyźni w młodym i średnim wieku chodzili za zarobkiem do Rumunii, Węgier, Jugosławii i na Ruś Podkarpacką. Ekspozycja przedstawia wszelkiego rodzaju wyroby druciarzy spiskich.

11. Dom mieszkalny z Jakubian
Należał do rodziny Krivoňáków, która go postawiła w 1938 roku. Składa się z dwóch pomieszczeń - izby i sieni. W sieni gotowano na otwartym palenisku, za którym znajduje się czeluść pieca chlebowego. Piec kuchenny w izbie służył do gotowania i ogrzewania. Wnętrze domu pokazuje ważne wydarzenie rodzinne - narodziny dziecka. Położnica z dzieckiem leżała na łóżku nakrytym specjalną płachtą. Czerwone ozdoby płachty i powbijane w nią igły miały uchronić dziecko i matkę przed złymi mocami. Dziecko kąpano w drewnianej wanience. Do pierwszej kąpieli ?babki? dolewały wody święconej - również przeciw złym mocom. Wykąpane dziecko nacierano masłem, owijano w płócienną pieluszkę i becik. Wodę z pierwszej kąpieli wylewano pod drzewo. Z narodzeniem dziecka wiąże się mnóstwo wierzeń i zwyczajów, które miały zapewnić dziecku zdrowie, szczęście i bogactwo.

12. Belki stropowe w izbach
Snycerką i napisami zdobiono belki środkowe. Zależnie od wielkości stropu podtrzymywało go 3-5 belek. Zdobiona belka stropowa w naszym regionie nosiła różne nazwy (tragár, meštegrenda, sosromb). Zachowały się na nich elementy dawnej ornamentyki - motywy solarne, rozety i napisy z nazwiskiem fundatora i rokiem postawienia domu. Napisy są w dialektach szaryskim, góralskim, niemieckim i rusińskim. Na przykład napis na belce u Andreja Kozáka w Chmelnici: Fundiert von Andrej Kozák mit seine Weib Maria im Jahre 1922 an Gottes ist alle gelegen. Wykonawcami tych napisów byli cieśle. W kulturze ludowej belkom tragarzowym przypisywano funkcje magiczne. Kładziono pod nimi ochrzczone dziecko, ciężko rodzącą kobietę, umierającego, gdy długo konał. Tu przed ślubem błogosławiono państwa młodych, pannie młodej zdejmowano wianek i zdobiono głowę czepcem. Pod tą belką tańczyła pierwszy taniec ze swoim mężem.

13. Dom mieszkalny z Kremnej
Właściciel domu, Mikuláš Cicák, postawił go w latach dwudziestych XX wieku. Do budowy domu użyto masywnych pni, rozciętych wzdłuż. Dom postawili cieśle z Polski. Ma trzy pomieszczenia. Zachowały się oryginalne urządzenia kuchenne - piec chlebowy, otwarte palenisko i piec kuchenny. Dym wychodził z sieni wprost na strych. Wnętrze domu przedstawia ważne wydarzenie w życiu rodziny - wesele, a z nim wielkie bogactwo zwyczajów i tradycji. Wesele poprzedzały pytačky i trzy zapowiedzi czytane w kościele. Potem nadchodził dzień zawarcia małżeństwa. Odbywało się to tradycyjnie na początku tygodnia - w poniedziałek rano. Wesele trwało trzy dni, a zaczynało się w niedzielę, wieczorem od pożegnania młodych z rówieśnikami. W poniedziałek był ślub, a we wtorek przenosiny wyprawy panny młodej do domu świekry. Przyjęcia weselne były skromne, ale pełne radości i śpiewu. 

14. Zagroda z Kamienki
Właścicielem zagrody z lat 30. XX wieku był Anton Kurcin. Jest to typowy dom jednotraktowy, gdzie część mieszkalna i gospodarcza znajdują się pod jednym dachem, bez komunikacji wewnętrznej. Część mieszkalna składa się z izby i sieni. Część gospodarczą tworzą stajnia, ?podšopa? i stodoła. Budowniczymi byli miejscowi cieśle. Właściciel nie miał ziemi. Źródłem utrzymania rodziny z trojgiem dzieci było druciarstwo i hodowla byków. Wnętrze pokazuje najcięższy i najsmutniejszy moment w życiu rodziny - śmierć. Domownicy zatrzymywali zegar, zasłaniali lustro, zmarłemu wkładali do ręki monetę. Kobietę ubierano do trumny w części garderoby z wesela. Strój niewinności miał ochronić duszę przed ogniem czyśćcowym. W zwyczajach związanych ze śmiercią zachowało się wiele elementów pogańskich.

15. Kuźnia
Kuźnia pochodzi ze wsi Torysa. Postawił ją właściciel, Bartolomej Sekerák, w II połowie XIX wieku. Jest to drewniany jednoizbowy budynek zrębowy z podcieniem przed wejściem. Do wyposażenia kuźni należało palenisko, w którym kowal rozżarzał kawał żelaza i na kowadle, za pomocą ciężkich młotów, nadawał mu właściwy kształt. Kowal wyrabiał narzędzia rolnicze, okucia drewnianych narzędzi, podkuwał konie i bydło. Do podkuwania koni i bydła służyło podcienie przed wejściem do kuźni. Ostatnim kowalem, pracującym w tej kuźni, był Marcel Sekerák. 

16. Młyn z Sulína
Młyn składa się z młynicy i części mieszkalnej dla rodziny młynarza. Młynica to drewniany budynek z sutereną i dwiema kondygnacjami. W suterenie mieszczą się urządzenia przepływowe i mechanizmy napędowe, które zapewniają funkcjonowanie całego młyna. W przyziemiu znajduje się maszyneria - walec i łuszczarka do kasz. Pośrodku pomieszczenia kosz na ziarno, z niego drewnianymi rurami ziarno szło w górę do kosza, skąd spadało na walce. Ulegało kilkakrotnemu przemieleniu, a następnie w skrzyniach na poddaszu i na parterze było przesiewane na mąkę i śrutę. Młyn pracował przez cały rok. Podczas żniw robiono krótki przestój dla dokonania niezbędnych drobnych remontów. Młyn służył okolicznym wsiom. Ostatnim właścicielem był František Pavliak, który w latach 30. XX wieku przerobił go z pierwotnego kamiennego młyna na walcowy.

Źródło: muzeumsl.sk