Historyczny zespół miasta Zamościa

Historyczny zespół miasta Zamościa w zasięgu obwarowań z XIX wieku został uznany za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 roku.

To prywatne miasto-twierdza kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego jest doskonałą realizacją koncepcji XVI-wiecznego miasta idealnego. Jego układ przestrzenny oparty na włoskiej renesansowej teorii urbanistycznej jest przejawem symbolicznego myślenia o strukturze miejskiej traktowanej jako spójny, kompletny i harmonijnie działający organizm. Symbolika ta w pełni obrazowała rangę i charakter Zamościa projektowanego jako centrum administracyjne rozlicznych i sprawnie zarządzanych dóbr Jana Zamoyskiego, od 1589 roku o statusie rodowej ordynacji. Zastosowanie przez padewskiego architekta Bernardo Morando siatki modularnej, w którą wpisane zostały wszystkie elementy zespołu przestrzenno-architektonicznego, było rozwiązaniem nowatorskim, podobnie jak ścisłe sprzężenie rezydencji kanclerza z miastem i opasanie ich wspólnymi fortyfikacjami, co nie miało w tym czasie analogii w Europie.

Zamość zwany był w czasach I Rzeczypospolitej „Padwą Północy” przez wzgląd na włoski rodowód jego urbanistycznej koncepcji, urodę renesansowej architektury, jak i ambicje Jana Zamoyskiego - wychowanka uniwersytetu w Padwie - uczynienia zeń ważnego ośrodka akademickiego, szczycącego się wysokim poziomem nauczania. Nowoczesny system fortyfikacji miasta został w 1. tercji XIX wieku rozbudowany, stanowiąc dziś cenny dokument przemian w architekturze militarnej.

Najstarsza renesansowa część Zamościa, zachowana do dziś w dużym stopniu, jest niewielka - w obrębie pierwotnych bastionowych umocnień wraz z dawną rezydencją kanclerza Zamoyskiego zajmuje około 24ha. Otacza ją szeroki pas rozbudowanych i zmodernizowanych w XIX wieku fortyfikacji i przedpola. Miasto ma kształt pięcioboku wypełnionego regularną, szachownicowo rozplanowaną i stylistycznie jednorodną zabudową. Układ urbanistyczny zasadza się na jego sprzężeniu z rezydencją Zamoyskich, otoczoną niegdyś własnym wewnętrznym obwarowaniem bastejowym. Z niej wyprowadzona została oś podłużna układu w postaci głównej arterii komunikacyjnej. Zgodnie z XVI-wieczną antropomorficzną wykładnią był to kręgosłup całego organizmu połączony z głową, czyli rezydencją właściciela. Pierwsza arteria prostopadła do głównej osi zamknięta została na końcach gmachami kolegiaty i uniwersytetu, jako strefa życia duchowego i intelektualnego (serce i płuca organizmu). Druga arteria poprzeczna, łącząca główny plac, czyli Rynek Wielki z ratuszem, z dwoma mniejszymi placami - Wodnym i Solnym, to strefa życia gospodarczego (symboliczne trzewia).

Rynek Wielki był centralnym salonem miasta. Zabudowa pierzei otrzymała reprezentacyjną formę architektoniczną w postaci piętrowych, podcieniowych kamienic. Ich dekorowane fasady są efektem połączenia wzorów włoskich z elementami lokalnymi, jak wysokie, rozbudowane attyki (częściowo rekonstruowane w latach 1978-1980). Szczególnymi walorami artystycznymi odznaczają się kamienice ormiańskie, spośród których najlepiej zachowana i najbogatsza pod względem dekoracji jest tzw. kamienica „Pod Aniołem”. Jej wnętrze kryje oryginalne belkowe stropy, polichromie ścienne oraz unikatową kamienną oprawę rzeźbiarską okien.

Ratusz wkomponowany został w północną pierzeję rynku. Pierwszy z końca XVI wieku był stosunkowo niewielkim budynkiem; obecny powstał w latach 1639-1652 według projektu następców Bernarda Moranda - Jana Jaroszewicza i Jana Wolffa. W następnym stuleciu (1767-1770) od frontu dostawiono monumentalne, dwuskrzydłowe schody wsparte na arkadach, a wieżę zwieńczono wysokim barokowym hełmem.

Dawna kolegiata, dziś katedra pw. Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza, usytuowana jest na południowy zachód od rynku. Zaliczana do najwspanialszych zabytków architektury sakralnej późnego renesansu w Polsce, wzorowana była na kościołach północnych Włoch. We wnętrzu zachowane są na sklepieniach oryginalne sztukaterie. Późnobarokowa dzwonnica-brama kościoła ma obecnie wyraz klasycystyczny - efekt późniejszej przebudowy. Oprócz katolickich kościołów klasztornych wzniesionych w XVII wieku (franciszkanów, reformatów, klarysek) w Zamościu istniały też świątynie innych wyznań. Najcenniejszym zachowanym obiektem jest późnorenesansowa bożnica znajdująca się w pobliżu ratusza.

Po przeciwnej stronie kolegiaty oś widokową zamyka gmach akademii z lat 1639-1648. Podczas zamiany budynku w XIX wieku na koszary wojskowe znacznie zubożono jego wygląd, skuwając detal architektoniczny. Podobny los spotkał rezydencję Zamoyskich, jak i inne zabytki miasta.

Spośród obiektów architektury militarnej do najstarszych należy Arsenał zaprojektowany przez Bernarda Morando jako prywatna zbrojownia fundatora. Obecny gmach pochodzi z około 1630 roku (kilkakrotnie przebudowywany). Masywne bastionowe umocnienia Zamościa otwierały się ku głównym szlakom komunikacyjnym trzema bramami o funkcjach reprezentacyjno-obronnych: Lubelską, Lwowską i Szczebrzeszyńską. Z okresu XIX-wiecznej rozbudowy umocnień zachowały się dwa nadszańce usytuowane po północnej stronie miasta. Z tego czasu pochodzi też Rotunda - kolista działobitnia, silnie wysunięta na południowy zachód, połączona z miastem przejściem obronnym na grobli. Dziś pełni ona funkcję muzeum martyrologicznego, upamiętniającego istniejący tu podczas II wojny światowej obóz zagłady.

Źródło: zabytek.pl