Rotunda św. Mikołaja w Cieszynie
R/332/51 z 10.09.1951; 210/60 z 02.03.1960; A-242/77 z 15.12.1977
XI-wieczna kaplica zamkowa, powszechnie zwaną rotundą, jest najstarszym obiektem na terenie zespołu zamkowego w Cieszynie. Należy również do najstarszych obiektów sakralnych nie tylko na terenie Polski, ale i całej Europy.
Wzniesiona z kamienia łupanego i ciosów wapiennych kaplica zamkowa od początku swego istnienia pełniła funkcje sakralne i obronne. W ciągu stuleci pełniła funkcję kaplicy zamkowej i kościoła parafialnego, przy niej też prawdopodobnie mieścił się najstarszy cmentarz parafialny Cieszyna.
Jest to budowla orientowana, składającą się z okrągłej nawy o średnicy wewnętrznej 6,4 m i zewnętrznej 9,3 m oraz wyodrębnionej na rzucie półkola o średnicy 1,4 m absydy, usytuowanej od strony wschodniej. Wykonana we wnętrzu nawy empora stanowi o odmienności rotundy cieszyńskiej w stosunku do większości znanych w Polsce rotund. Po stronie południowej empory w ścianie nawy znajduje się nisza po otworze drzwiowym, z ościeżami wykonanymi ze starannie obrobionych kamieni. Konstrukcja ścian nawy zamknięta jest sklepieniem przykrytym stożkowym dachem gontowym. Podobnie wykonane zostało zadaszenie absydy. Wysokość ścian nawy do nasady dachu wynosi 11,3 m, zaś absydy 6,8 m. Całkowita wysokość budowli wynosi ok. 15 m.
Do wnętrza rotundy prowadziło wejście usytuowane od strony zachodniej, zaś światło dzienne wpadało przez szczelinowe otwory okienne, umieszczone na ¾ wysokości ściany.
O wyposażeniu rotundy niestety nie wiadomo zbyt dużo. Było ono zapewne zbliżone do typowego w owym czasie wyposażenia świątyń i składało się z ołtarza, klęczników lub ław, sprzętu liturgicznego oraz świec woskowych. Można sądzić, że w początkowym okresie istnienia w ołtarzu znajdowała się figura lub też obraz św. Mikołaja, pierwszego patrona świątyni, a dopiero kilka wieków później, w 1495 r., umieszczono w świątyni ołtarz poświęcony św. Wacławowi.
Cieszyńska rotunda należy do dość licznej grupy rotund prostych znanych z terenów Moraw, Czech, Słowacji, Węgier, Austrii, części Niemiec, Bałkanów i Hiszpanii, ale nielicznie reprezentowanych w Polsce. Prócz cieszyńskiej rotundy znanych jest dzisiaj jedynie 11 tego typu świątyń centralnych w formie rotund prostych zachowanych na ziemiach polskich. Zaznaczyć jednak trzeba, że większość z nich zachowana jest w formie kamiennych pozostałości części konstrukcji lub tylko w partiach fundamentowych.
Cieszyńska rotunda została wzniesiona na Górze Zamkowej w I poł. XI w. W okresie początkowym znajdowała się w obrębie bronionego wałami drewniano-ziemnymi grodu kasztelańskiego i – jako jedyny wówczas obiekt murowany – pełniła zarówno funkcje sakralne, jak i obronne. Pełniła również rolę centrum administracyjnego założenia obronnego. W tym okresie świątynią opiekowali się prawdopodobnie benedyktyni.
Rotunda przeszła pewną rozbudowę w XIV w., w czasie, gdy na Górze Zamkowej wzniesiono nowe, murowane założenie obronne w postaci zamku. W samej rotundzie wykonano wówczas nowe okna, podniesiono nieco poziom wnętrz, dodając nową posadzkę. Prawdopodobnie ściany wnętrza pokryte zostały dekoracją malarską, której śladem są resztki niebieskiego ornamentu na łuku tęczowym, oddzielającym nawę od absydy.
Przez kilka wieków rotunda praktycznie się nie zmieniała. W 1484 roku podczas pożaru uległa częściowemu zniszczeniu. Dopiero w latach 1839–1840 w wyniku drugiej, całkowitej przebudowy Góry Zamkowej, romańskie mury świątyni otoczono nowym murem, przepruto nowe okna, nałożono nowy, blaszany hełm, do połowy zasypano ją ziemią i podniesiono poziom wnętrza nawy i poziom terenu na zewnątrz obiektu. Romańska kaplica otrzymała nowy, klasycystyczny wygląd wg projektu Józefa Koernhausla. Stan taki utrzymał się do 1941 r. Podjęte w tym roku badania archeologiczne, prowadzone przez niemieckiego badacza G. Raschke i innych naukowców, wskazały na romański charakter budowli. Odkopali budowlę do fundamentów i usunęli część przeróbek. Jednakże dopiero przeprowadzone na szeroką skalę, w końcu lat 40. i w latach 50. prace archeologiczne pod kierunkiem A. Kietlińskiej oraz architektoniczne i konserwatorskie prowadzone przez konserwatorów pod kierunkiem Z. Gawlika, przywróciły rotundzie cieszyńskiej jej pierwotny, romański wygląd.
Co roku 6 grudnia w rotundzie odbywają się nabożeństwa. Czasami jest również miejscem w którym odbywają się różne koncerty.
Źródło: peuk.fiiz.pl
Wzgórze zamkowe to miejsce, na którym znajdują się najstarsze ślady osadnictwa na ziemi cieszyńskiej. Pochodzą one z czasów rzymskich. Prawdopodobnie już w VIII w. na wzgórzu znajdowała się dość rozległa osada z budynkami mieszkalno-warsztatowymi, otoczona wysokim szerokim wałem obronnym. Na początku XI w. w osadzie tej wybudowano rotundę, kaplicę z emporą dla władcy lub przywódcy osady, która pełniła funkcję sakralną i obronną oraz była centrum administracyjnym. Możemy ją podziwiać po dziś dzień – jest to bowiem kaplica zamkowa pw. św. Mikołaja i Wacława.
Przed 1155 r. Cieszyn został już siedzibą kasztelani. W tym okresie lub niewiele późniejszym na wzgórzu zaczął kształtować się nowy system obronno-murowany. Zbudowano wówczas trzy, lub jak podają inni kronikarze, cztery wieże obronne połączone między sobą murem obronnym. Do dziś zachowała się w całości wieża o rzucie kwadratu, tzw. Wieża Piastowska, nadbudowana w XV w. bogatym krenelażem i przykryta dachem namiotowym, który niestety nie zachował się do dzisiaj. W trakcie badań archeologicznych odsłonięte zostały jeszcze dwie wieże, jedna koło wjazdu na dziedziniec – zachowana w zarysie fundamentów oraz zachodnia – efekt ostatnich prac archeologicznych, zachowana do wysokości ok. 12 m od podłoża i przysłonięta w części nasypem ziemnym. W tak ufortyfikowanej osadzie musiał istnieć reprezentacyjny obiekt pałacowy, którego lokalizacji można się domyślać.
Od ok. 1290 r. miasto było już stolicą samodzielnego Księstwa Cieszyńskiego. Jego pierwszym władcą został Mieszko, założyciel linii Piastów Cieszyńskich. W ten sposób miasto aż do poł. XVII w. znajdowało się pod panowaniem Piastów. Jako stolica księstwa błyskawicznie się rozwijało i zyskiwało na znaczeniu. Wówczas również zabudowania obronne na wzgórzu zostały rozbudowane i ozdobione w stylu gotyckim.
Zespół średniowieczno-renesansowych zabudowań został niestety znacznie zniszczony w trakcie wojny trzydziestoletniej. Przez kolejne wieki zamek będący siedzibą niższej rangi prowincjonalnych zarządców władzy wiedeńskiej sukcesywnie popadał w ruinę. Pod koniec XVIII w. najmłodsza córka cesarzowej Marii Teresy, Maria Krystyna, otrzymała Cieszyn wraz z przynależnymi ziemiami w wianie małżeńskim. Wraz ze swoim mężem, Albrechtem Sasko-Cieszyńskim postanowiła przeprowadzić się do Cieszyna i wyremontować zamek. Niestety zmarła wcześniej i do realizacji planów nie doszło.
Dopiero w 1836 r. przystąpiono ponownie do realizacji koncepcji uporządkowania zniszczonych zabudowań poprzez rozbiórkę znacznej ich części, zasypanie gruzem istniejących wyrw i nierówności, a pozostawienie jedynie budynków, które były dobrze zachowane i mogły być wykorzystane w koncepcji parku romantycznego. Część mieszkalną przeniesiono z zamku górnego, który od tej pory służy jedynie jako park powstały na piwnicach i gruzowisku dużego zespołu mieszkalno-obronnego, do zamku dolnego – dotychczas części gospodarczej i obronnej. Zachowany budynek bramny oraz nowożytny system obronny został obudowany i scalony w jedną bryłę – tzw. Pałac Myśliwski, projektu architekta wiedeńskiego dworu Habsburgów – Józefa Kornhäusela. Architekt ten przeprojektował również w nowym stylu romańską rotundę. Dodatkowo w północnej części podjazdu wybudowano oranżerię. W takim kształcie zespół zabudowań zamku zachował się do dziś – z wyjątkiem wyburzonej w latach 60. XX w., klasycystycznej oranżerii, która została odbudowana w latach 2003–2004.
Źródło: peuk.fiiz.pl
Rotunda z Cieszyna to często pokazywany przykład architektury romańskiej w Europie Środkowej. W 1995 r. doczekała się zaszczytu ozdobienia rewersu banknotu 20-złotowego (z Bolesławem Chrobrym na awersie).
