Osiedle robotnicze KWK Debieńsko (Familoki) w Czerwionce
A/1550/95 z 10.11.1995
Układ urbanistyczny osiedla robotniczego KWK "Debieńsko": domy, szkoły, budynki gospodarcze.
Jeden z najlepiej zachowanych układów urbanistycznych osiedla robotniczego z pierwszej połowy XX w. To całościowy kompleks, obejmujący zabudowę mieszkalną, gospodarczą i zieleń obsadzenia ulic, związany z historią kopalni Dębieńsko w Czerwionce (powiat rybnicki).
Budowę osiedla zainicjował koncern Zjednoczone Huty Królewska i Laura, będący w posiadaniu kopalni „Dębieńsko” w Czerwionce (powiat rybnicki). Realizacja przedsięwzięcia była konieczna, gdyż do pracy w zakładzie stale poszukiwano nowych robotników, w tym górników oraz pracowników niższego i wyższego dozoru. Osiedle powstawało etapowo w latach 1898–1916. Do Czerwionki zaczęli przybywać nowi mieszkańcy, a wieś dzięki nowej dzielnicy nabrała charakteru miejskiego. Kompleks zaprojektował mistrz budowlany Stork z Czerwionki, etatowo pracujący dla koncernu.
Najcenniejsza część obejmuje obszar 15 ha. Zabudowę tworzą 84 budynki jedno- i dwukondygnacyjne, murowane z czerwonej cegły glazurowanej, elementami „muru pruskiego”, fragmentami gładkich piaskowych tynków i innymi wyróżniającymi się zdobieniami elewacji. Wejścia do budynków umiejscowiono od strony podwórza lub z boków. Poszczególne familoki mieściły 4, 6 lub 8 mieszkań, składających się z kuchni i pokoju lub kuchni i 2 pokojów. Mieszkania robotnicze w zależności od standardów zajmowały od 40 do 70 m kw. Mieszkania urzędnicze były większe. Budynki posiadały nowoczesną infrastrukturę. Wyposażone były w piece kaflowe, wodociąg i prąd elektryczny z sieci kopalnianej, lokalny system kanalizacji. Przy każdym budynku mieszkalnym zrealizowano budynki gospodarcze dla drobnej hodowli zwierząt. Zespoły budynków gospodarczych mieściły również ubikacje lokatorów. Pojedyncze rodzinne ogródki gospodarcze posiadały powierzchnię około 250 m2 każdy. Ogółem w całym zespole dawnej kolonii ogródki zajmowały powierzchnię około 6,7 ha – prawie 50% powierzchni całego dawnego zespołu.
Osiedle patronackie w Czerwionce, jak na swoje czasy, było nowoczesne, kompleksowe i samowystarczalne - znajdowało się w nim wszystko, co potrzebne pracownikowi do życia: kościół, szkoła, sklep, pralnia, suszarnia, magiel, piekarnia i lokal mieszkaniowy. Każdy z budynków miał własne podwórze, ogródek warzywny o wielkości ok. 150 m kw. z kilkoma zasadzonymi już drzewami owocowymi. Dla urozmaicenia wyglądu osiedla, założono ogródki kwiatowe i zieleńce, służące jako skwery oraz place zabaw dla dzieci. Ulice obsadzono licznie drzewami.
Dzięki pozyskanym środkom unijnym, Gmina prowadzi obecnie rewitalizację infrastrukturalną i społeczną osiedla. Przy ul. Mickiewicza 10 uruchomiono Centrum Informacji Turystycznej.
Źródło: R. Ratajczak, S. Zarzycka (red.), Tradycja rodowita!, Czerwionka-Leszczyny, s. 15.
Dębieńsko swoją historią sięga prawdopodobnie jeszcze XII–XIII w. Pierwsza osada powstała na obszarze dzisiejszego Dębieńska Starego, na terenie porośniętym lasem dębowym. Po spustoszeniach dokonanych przez Tatarów w 1241 r. książę opolski Władysław nadał prawo lokacji grupie osadników z zasadźcą. Właścicielem osady został następnie rycerz Egidio Rassycz. W tym samym czasie erygowano również dębieńską parafię. W 1306 r. dobra przejął po ojcu Egidius, który pełnił liczne funkcje na dworze książąt opolsko-raciborskich. Umierając w 1320 r. przekazał Dębieńsko średniemu z synów – Wlostkowi. Jeden z jego potomków przyjął ok. 1350 r. nazwisko Welczek, używane odtąd przez właścicieli Dębieńska. Od tego czasu, aż do XVIII w. majątek znajdował się w posiadaniu tej właśnie rodziny. Za rządów Mikołaja Starszego Welczka doszło w 1450 r. do podziału majątku. Dla siostry Mikołaja, wychodzącej za mąż za rycerza Ramscha, wydzielono folwark z osadą, zwany Dębieńskiem Małym. Resztę dóbr odziedziczył natomiast w 1455 r. Mikołaj Młodszy Welczek. Po śmierci Jerzego Welczka w 1631 r. zarząd nad dobrami przejęła rada składająca się z Jerzego Kozielskiego, Wilhelma von Trach, Jana Kotulińskiego, Adama Holly i Stanisława Reiswitza. Potomkowie Jerzego Welczka utworzyli nową gałąź rodu – Welczków z Dębieńska na Grzybowicach i Białowieży.
W 1722 r. Dębieńsko Wielkie zostało sprzedane Johannowi Rudolfowi von Eichendorff. Osiem lat później dobra te nabył Józef von Tluck. Jego wnuk – Antoni – sprzedał w 1772 r. dominium Joannie von Goertz, która już po roku przekazała je Tadeuszowi Przyłuskiemu – staroście czerniakowskiemu. Tymczasem Dębieńsko Stare w poł. XVIII w. przeszło w ręce rodu Paczyńskich (poprzez małżeństwo Rozalii de Holly z Janem Paczyńskim). W 1808 r. zarówno Dębieńsko Wielkie, jak i Dębieńsko Stare stały się własnością Antoniego Węgierskiego. Jego dobra przejął z kolei Frydrich Adrian de Limburg-Stirum, który następnie sprzedał je Wilhelmowi Schneiderowi. W 1853 r. majątek stał się własnością Louisa Theodora Moritza Eichborn. W cztery lata później odkupili go kupcy niemieccy: Carl Eiserhard, Wilhelm Eiserhard, Carl Denelts, August Morgenstern, którzy utworzyli spółkę pod nazwą Ornontowitzer Aktiengesellschaft fur Kohlen und Eisenproduction zu Berlin. W 1883 r. Dębieńsko Wielkie i Stare odkupił od spółki Otto Hegenscheidt. W 1918 r. majątek odziedziczył jego syn Jan Klaus.
Początki samej kopalni datuje się na 1853 r., kiedy to Wilhelm Schneider uruchomił kopalnię pod nazwą „Dubensko”. W czasie okupacji hitlerowskiej należała ona do koncernu Hermann Goering. W 2000 r. została zamknięta z powodu nierentowności. Obecnie natomiast trwają przygotowania do jej ponownego uruchomienia przez spółkę NWR Karbonia SA (właściciela m.in. wielu czeskich kopalni), która w 2008 r. uzyskała 50-letnią koncesję na wydobywanie tutaj węgla kamiennego.
Źródło: peuk.fiiz.pl
