Bazylika prymasowska Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gnieźnie
2374/A z dnia 4 marca 1931
Katedra w Gnieźnie, stołecznym grodzie pierwszych Piastów, została uznana za pomnik historii w 1994 roku. Dla podkreślenia jej ogromnej kulturowej zwana jest ona roli matką polskich katedr. Była to świątynia koronacyjna królów, siedziba pierwszego w Polsce arcybiskupstwa, miejsce ważnych wydarzeń z okresu początków polskiej państwowości. Stąd wyruszył z misją chrystianizacji Prus św. Wojciech, patron Królestwa Polskiego. Z pielgrzymką do jego grobu znajdującego się w katedrze przybył w 1000 roku cesarz niemiecki Otton III - spotkanie z nim polskiego władcy Bolesława Chrobrego przeszło do historii jako Zjazd Gnieźnieński.
Wysoką rangę świątyni - nekropolii arcybiskupów gnieźnieńskich - podkreśla jej monumentalny charakter. Jako ważny zabytek gotyckiej architektury stanowi swoistą redakcję „typu katedralnego” charakterystycznego dla budownictwa sakralnego obszaru Europy Środkowej tego czasu. Jej wystrój oraz nagromadzone we wnętrzu dzieła sztuki, elementy jej świetnego wyposażenia, jak bezcenny obiekt - słynne Drzwi Gnieźnieńskie, są przejawem najwyższych umiejętności artystów reprezentujących różne style i epoki.
Gotycka katedra, powstała w okresie od 1342 do ok. 1390 roku, zastąpiła romańską świątynię wzniesioną przez Bolesława Chrobrego w miejscu wcześniejszych obiektów sakralnych istniejących na Wzgórzu Lecha. Badania archeologiczne przeprowadzone po II wojnie światowej w jej wnętrzu odsłoniły liczne elementy architektoniczne i dekoracyjne pochodzące z pierwotnych budowli.
Katedra jest potężną, trójnawową bazyliką o długości 85 m, z obejściem wokół wielobocznego prezbiterium stanowiącego jej najstarszą część. Nawy boczne i prezbiterium otacza wieniec kaplic. W elewacji frontowej dominującym elementem są dwie ogromne wieże dobudowane w XV wieku, zwieńczone barokowymi hełmami. We wnętrzu prezbiterium oddziela od korpusu nawowego łuk tęczowy. Obie części zostały świadomie skontrastowane: chór jest opracowany bardziej ascetycznie od barwnego i plastycznego wnętrza nawy. Kapitele filarów, archiwolty arkad międzynawowych, żebra sklepienne i fryzy pokrywają przedstawienia ludzi, zwierząt i roślin.
Jednym z głównych elementów zabytkowych wnętrza jest znajdująca się w prezbiterium barokowa konfesja św. Wojciecha z 1681 roku (zrekonstruowana), stanowiąca oprawę dla srebrnej trumny z relikwiami świętego (częściowa rekonstrukcja). Relikwiarz z pełnoplastycznym wyobrażeniem męczennika na pokrywie i płaskorzeźbionymi scenami z jego życia po bokach wykonany został przez gdańskiego złotnika Piotra van der Rennena w 1662 roku. Nosze, na których jest umieszczony, podtrzymują dodane w XIX wieku figury przedstawicieli czterech stanów. Za konfesją ustawiona jest tumba św. Wojciecha z czerwonego marmuru z portretowym ujęciem leżącej postaci świętego - pozostałość jego gotyckiego grobowca.
Przy wieży południowej znajduje się dawne wejście do katedry, gdzie w gotyckim portalu o bogato rzeźbionej archiwolcie i profilowanych ościeżach osadzone zostały słynne spiżowe Drzwi Gnieźnieńskie. Jest to jedno z najcenniejszych dzieł ludwisarstwa epoki romańskiej w Europie. Skrzydła odlane ok. 1175 roku podzielone są na dziewięć kwater każde, ozdobione płaskorzeźbami przedstawiającymi życie i męczeńską śmierć św. Wojciecha. Obramienie skrzydeł stanowi bordiura wypełniona wicią roślinną z wplecionymi motywami figuralnymi i zoomorficznymi. Jedno skrzydło odlane jest w całości, drugie złożone zostało z 24 zlutowanych części.
Pod chórem muzycznym wyeksponowane są dwie płyty nagrobne z końca XV wieku - jedna brązowa arcybiskupa Jakuba z Sienny, druga marmurowa płyta arcybiskupa Zbigniewa Oleśnickiego, dzieło Wita Stwosza z 1495 roku. Późniejsze nagrobki arcybiskupie umieszczone są w czternastu kaplicach wznoszonych lub przebudowywanych w XVII i XVIII wieku. Odsłonięte gotyckie podłucza arkad prowadzących do niektórych z nich pokrywa oryginalna polichromia. Kaplice oddzielają od naw ozdobne, kute kraty w marmurowych barokowych portalach. Wnętrza kaplic, jak i same nagrobki projektowane były przez najlepszych artystów epoki nowożytnej działających w Polsce, tj. Jan Maria Padovano, Hieronim Canavesi, Sebastian Sala, Jakub Fontana, Andreas Schlüter, Pompeo Ferrari, Jan Maciej Meyer i in.
Przy wieży północnej znajduje się wejście do podziemi, gdzie eksponowane są odkryte w czasie badań archeologicznych w katedrze fragmenty wcześniejszych przedromańskich i romańskich budowli, a także kamienne grobowce arcybiskupów oraz płyta nagrobna z inskrypcją z 1006 roku - najstarszy oryginalny zabytek pisany w Polsce. Odtworzono tu także palenisko o charakterze kultowym, pochodzące prawdopodobnie z VIII wieku.
Obok północnej kruchty jest wejście do dawnego Archiwum Archidiecezjalnego. Przechowywane są w nim zbiory biblioteczne, jak również część zabytkowego wyposażenia katedry, m.in. kodeksy iluminowane, naczynia liturgiczne, w tym dwa unikatowe romańskie kielichy, relikwiarze i portrety trumienne.
Źródlo: zabytek.pl
Na Wzgórzu Lecha, gdzie - jak poświadczają znaleziska archeologiczne - już w VIII wieku istniał gród, w miejscu dzisiejszej katedry zbudowano w końcu IX wieku jednonawowe oratorium. Przebudował je w następnym stuleciu Mieszko I, wznosząc świątynię na planie krzyża, w której w 977 roku pochowana została jego żona, księżna Dąbrówka. Kolejna przebudowa miała miejsce za panowania Bolesława Chrobrego, który wyniósł ją do rangi katedry. W 999 roku odbył się w niej pogrzeb św. Wojciecha oraz jego kanonizacja dokonana przez papieża Sylwestra II. W roku 1000 do Gniezna przybył cesarz niemiecki Otton III z pielgrzymką do grobu św. Wojciecha. Jego spotkanie z Bolesławem Chrobrym, tzw. Zjazd Gnieźnieński, zaowocowało między innymi utworzeniem archidiecezji gnieźnieńskiej, na czele której stanął brat św. Wojciecha Radzim Gaudenty. W 1025 roku odbyła się w katedrze koronacja Bolesława Chrobrego na pierwszego króla Polski. Po niej nastąpiły koronacje kolejnych władców (ostatni w katedrze gnieźnieńskiej koronował się Wacław II Czeski w 1300 roku).
Miasto Gniezno zajmujące pobliskie Wzgórze Panieńskie lokowano na prawie magdeburskim, jako jedno z pierwszych w Wielkopolsce, przed 1239 rokiem. Jego znaczenie zmniejszało się jednak z czasem na korzyść Poznania. Wzgórze Lecha znajdowało się poza murami miejskimi i było domeną kościelną. Po pożarach i najazdach dotykających Gniezno katedrę parokrotnie odbudowywano. W 1342 roku, po zniszczeniach dokonanych przez Krzyżaków, rozpoczęto wznoszenie jej na nowo, w stylu gotyckim, według koncepcji arcybiskupa Jarosława Bogorii Skotnickiego. Budowę prezbiterium z obejściem i nieco późniejszej nawy zakończono przed końcem XIV wieku. W tym czasie powstawał też na Wzgórzu Lecha zamek arcybiskupi i kanonie. W 1417 roku arcybiskupi gnieźnieńscy otrzymali tytuł prymasa podkreślający ich przywództwo w polskim Kościele.
W latach 1641-1652 prymas Maciej Łubieński przebudował wnętrze katedry w stylu barokowym. Po kolejnym pożarze w 2. połowie XVIII wieku wystrój przekształcony został częściowo na klasycystyczny według projektu Efraima Szregera. W okresie II wojny światowej, po zajęciu Gniezna przez hitlerowców, świątynię zamieniono w salę koncertową; w 1945 roku na skutek ostrzału artyleryjskiego Armii Czerwonej zniszczona została w partii dachu i sklepień. W latach powojennych odbudowano ją i poddano regotyzacji.
Źródło: zabytek.pl
