Kamieniec Ząbkowicki - zespół architektoniczno-krajobrazowy
A/4280/136 z 2 stycznia 1950, 299/34/WŁ z 7.11.1989
Zespół architektoniczno-krajobrazowy Kamieńca Ząbkowickiego jest unikalnym przykładem doby historyzmu w skali Polski. Położony w malowniczej dolinie Nysy Kłodzkiej, na przedgórzu Sudeckim, kompleks ten powstał na bazie średniowiecznego opactwa cysterskiego.
Po kasacie klasztoru w 1810 roku, zespół przekształcono w okazałą rezydencję arystokratyczną. Wybitny architekt Karl Friedrich Schinkel stworzył tu wyjątkowe dzieło, harmonijnie łączące historyczne formy z nowoczesnymi rozwiązaniami. Pałac, dominujący nad okolicą, został usytuowany na szczycie wzgórza, skąd roztacza się zapierający dech w piersiach widok na przełęcz Bardzką.
Ogród pałacowy, zaprojektowany przez Petera Josepha Lenné, był integralną częścią tego monumentalnego założenia. Tarasowe ogrody, pełne różnorodnej roślinności, stanowiły idealne uzupełnienie reprezentacyjnej rezydencji.
Zespół w Kamieńcu Ząbkowickim to niezwykłe świadectwo bogatej historii i kunsztu architektonicznego. Na przestrzeni wieków, kolejne pokolenia pozostawiały tu swój ślad, tworząc unikalny krajobraz kulturowy. Pomimo upływu czasu i zniszczeń wojennych, zespół zachował swój wyjątkowy charakter i nadal zachwyca odwiedzających.
Obecnie trwają prace rewaloryzacyjne, które mają na celu przywrócenie dawnej świetności temu wyjątkowemu miejscu. Dzięki nim, przyszłe pokolenia będą mogły podziwiać to arcydzieło architektury i cieszyć się jego pięknem.
Zespół architektoniczno-krajobrazowy w Kamieńcu Ząbkowickim to obowiązkowy punkt na turystycznej mapie Dolnego Śląska. Jest to miejsce, gdzie historia spotyka się z naturą, a architektura zachwyca swoim rozmachem i elegancją.
Zespół architektoniczno-krajobrazowy w Kamieńcu Ząbkowickim został uznany za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 6 marca 2024 r.
Charakterystyka zespołu architektoniczno-krajobrazowego w Kamieńcu Ząbkowickim
Granice pomnika historii obejmują teren, którego centrum historyczne, kompozycyjne i widokowe stanowią dwa sąsiadujące komponenty zintegrowane w połowie XIX stulecia:
Opactwo cystersów zachowało historyczną dyspozycję przestrzeni mimo częściowej rozbiórki trzech skrzydeł klasztoru i kościoła pw. św. Marii Magdaleny. Nadal dominantą przestrzenną i kompozycyjną jest monumentalny, gotycki, halowy kościół klasztorny, obecnie parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, otoczony dawnymi zabudowania klasztornymi, z imponującym gmachem pałacu opata (prałatury). Czytelny jest przebieg młynówki klasztornej, nad którą przerzucono barokowy, sklepiony most prowadzący do głównej bramy opactwa. Zachowała się dyspozycja folwarku klasztornego, który po pożarze w 1817 roku odbudowano w dawnym, nowożytnym układzie z czworobocznym majdanem otoczonym budynkami mieszkalno-gospodarczymi i nieco odsuniętym w stronę kościoła spichlerzem, mieszczącym się jeszcze w granicach średniowiecznego obszaru obronnego. Położony na północ od zabudowań późnobarokowy ogród klasztorny zachował swe granice wyznaczone nowożytnym murem i jest obecnie wykorzystywany jako teren sportowy z boiskiem i kortem tenisowym. Zachował się położony po południowej stronie ogród opata wraz z ogrodem użytkowym, oba o czytelnych granicach wyznaczonych murami, z zachowanymi budynkami dwu oranżerii i kilku szklarni. Nadal mieszczą się tam ogrody użytkowe i sady.
Drugi komponent, pałac wzniesiony wg projektu Karla Friedricha Schinikla oraz otaczający go park oddziela od opactwa rzeka Budzówka.
Położony na wschód od opactwa neogotycki pałac zajmuje szczyt zachodniego zbocza Góry Zamkowej. Czworoboczna, trójkondygnacyjna, zwarta bryła pałacu z narożnymi, cylindrycznymi wieżami wznosi się na obszernym tarasie otoczonym z dwu stron niższymi oficynami stajni i wozowni. Naroża oficyn wypełniają elipsoidalne baszty, pozbawione zadaszenia i otwarte arkadowymi przeźroczami na otoczenie. Całość skomponowano wokół nieco odchylonej ku południu osi wschód-zachód, symetrycznie rozkładając poszczególne elementy.
Przed pałacem, od południowego-zachodu, znajdują się zaprojektowane przez Petera Josepha Lenné tarasy, uformowane również w układzie symetrycznym, z basenami wodnymi z fontannami, trejażami, glorietami oraz schodami o zróżnicowanym systemie biegów. Na wschód od pałacu znajduje się najwyżej zlokalizowany taras, z grotą Perseusza i zdewastowanym, lecz w pełni nadającym się do obudowy systemem basenów i fontann.
U stóp Góry Zamkowej, nad stawem służącym jako źródło wody dla fontann, znajduje się neogotycki budynek maszynowni wraz z oktogonalnym budynkiem zbiornika na gaz.
Na błoniach nad Budzówką wznosi się neogotycki kościół ewangelicki, zwany zamkowym, projektu Ferdynanda Martiusa. Opuszczona przez długie lata budowla została z wyremontowana i służy jako sala koncertowa oraz wystawiennicza.
Źródło: zabytek.pl
Zasadniczy zrąb układu przestrzennego obecnego Kamieńca Ząbkowickiego został uformowany jeszcze w połowie XIII wieku przez cystersów przybyłych z Lubiąża. Tutejszy klasztor był ośrodkiem rozległego kompleksu dóbr tworzących zwarte enklawy w obwodach ząbkowickim i ziębickim. W 1. poł. XIV wieku w kilku etapach wzniesiono okazały gotycki kościół i klasztor. Okres nowożytny to przekształcenie części średniowiecznej zabudowy założenia klasztornego. Zmodernizowano i powiększono także zabudowania folwarku i zgodnie z ówczesną modą założono ozdobne ogrody. Na początku XVIII stulecia wnętrze kościoła otrzymało bogate i cenne artystycznie barokowe wyposażenie.
Dobra klasztorne zostały zsekularyzowane w 1810 roku. Nowa era dla Kamieńca Ząbkowickiego rozpoczęła się 25 lutego 1812 roku, gdy dawne cysterskie dobra kupiła królowa niderlandzka Fryderyka Luiza Wilhelmina, księżniczka z rodu Hohenzollernów, siostra króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III, żona Wilhelma I z dynastii Orańskiej.
W wyniku pożaru z 1817 roku, który strawił część zabudowań pocysterskich dokonano pojedynczych rozbiórek i odbudów.
W 1838 roku dobra kamienieckie stały się własnością Marianny Orańskiej, królewny niderlandzkiej (1810-1883), od 1830 roku żony księcia Albrechta von Preussen - brata króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV (1795-1861) oraz kolejnego króla, a następnie cesarza Wilhelma I Hohenzollerna (1797-1888).
Nowi właściciele postanowili w Kamieńcu Ząbkowickim urządzić swoją letnią siedzibę. Opracowaniem projektu zajął się Karl Friedrich Schinkel (1781-1841). Godna podkreślenia jest istotna rola, jaką w procesie projektowania oraz budowy pałacu odegrała księżna. Pierwszą koncepcję inspirowaną architekturą renesansu odrzuciła, przyjęła drugą, ze zmienioną lokalizacją i formą odwołującą się do ceglanego budownictwa gotyckiego. Zrealizowany projekt został opracowany przez Schinkla tak, aby główną osią był widok z Góry Zamkowej w kierunku południowym, ku Przełęczy Bardziej. Położone u stóp wzniesienia dawne opactwo cystersów, w części zrujnowane, stało się elementem nowej kompozycji, przywołaniem chwalebnej epoki średniowiecza.
W 1848 roku budowa pałacu została wstrzymana. Przyczyną, oprócz niepokojów Wiosny Ludów, był rozpoczęty proces rozwodowy Marianny Orańskiej z Albrechtem Hohenzollernem. Po rozwodzie Marianna pozostała formalnie właścicielką dóbr w Kamieńcu Ząbkowickim, ale w 1853 roku zarząd nad nimi przekazała synowi, Fryderykowi Wilhelmowi Albrechtowi (1837-1906). Albrecht, gdyż pod tym imieniem jest powszechnie znany, korzystając z finansowego wsparcia matki, doprowadził do zakończenia budowy w 1857 roku. Prace wykończeniowe trwały jeszcze 10 lat. Jednocześnie w 1859 roku rozpoczęto budowę największej ozdoby budowli, za jaką powszechnie uznano tarasy, dzieło Petera Josepha Lenné (1789-1886). Urządzone na tarasach baseny i fontanny wymagały budowy skomplikowanego systemu zasilania w wodę, którą czerpano ze specjalnie założonego stawu u podnóża Góry Zamkowej, aby za pomocą parowej pompy tłoczyć ją do dwu basenów położonych na szczycie, powyżej pałacu. Ze względu na koszty, główna atrakcja rezydencji, czyli pokazy fontann, była uruchamiana w sezonie letnim jedynie raz w tygodniu lub na specjalne okazje.
Otaczający pałac park zajął ostatecznie areał ponad 100 hektarów. Na jego terenie powstało kilka budowli związanych z rekreacją dworską, wyznaczono również punkty widokowe otwarte głównie w kierunku doliny Nysy Kłodzkiej i położonych na południu masywów górskich. O szatę roślinną tarasów i parku dbali ogrodnicy noszący tytuł dyrektorów książęcych ogrodów zamkowych.
Ostatnią budowlą wzniesioną na terenie parku w końcu XIX stulecia, był dorycki prostylos rodowego mauzoleum Hochenzolernów.
Działania wojenne ograniczyły się do zajęcia 8 maja 1945 roku Kamieńca Ząbkowickiego przez Armię Czerwoną, która nie napotkała na opór. Sam pałac został spalony na początku 1946 roku. Złożone w kościele klasztornym i budynku prałatury dzieła sztuki (mieściła się tu jedna z większych składnic ewakuacyjnych na Dolnym Śląsku) zostały w lutym 1946 roku jedynie w części przejęte przez władze polskie, odnotowano spore braki będące wynikiem rabunku dokonanego przez Rosjan i szabrowników.
Lata powojenne to zły okres dla budowli opactwa. Stan olbrzymiej budowli pogarszał się, stała się ona pozbawioną opieki ruiną, ograbianą i dewastowaną, choć nadal monumentalną i dominującą nad otoczeniem. W 1985 roku rozpoczęto proces odgruzowania pałacu, który w roku następnym wydzierżawiono osobie prywatnej. W 2012 r. pałac wrócił pod bezpośredni zarząd Gminy Kamieniec Ząbkowicki. Przeprowadzono ponownie prace zabezpieczające, a następnie rozpoczęto odbudowę pałacu i renowację parku. Praca trwają nadal, a ich pełna realizacja zajmie zapewne jeszcze dziesięciolecia.
Źródło: zabytek.pl
