Osiedle Nikiszowiec w Katowicach
A-1230/78 z 19/08/1978
Nikiszowiec leży nieco na północ od Giszowca, we wschodniej części Katowic, przy granicy z Mysłowicami. Nazwę swą osiedle zawdzięcza zbudowanemu tutaj na początku XX wieku szybowi kopalnianemu „Nickischschacht” (dziś „Poniatowski”), który zaś otrzymał swoje miano na cześć barona Nickisch von Rosenegk, będącego członkiem rady nadzorczej ówczesnego właściciela tych terenów spółki „Spadkobiercy Jerzego Giesche” (niem. „Georg von Giesche’s Erben”). Nikiszowiec powstawał w latach 1908-1919, kiedy brakowało już miejsca dla robotników w Giszowcu. Projektantami kolonii byli Emil i Georg Zillmannowie. W przeciwieństwie do luźnej, jednopiętrowej zabudowy Giszowca, w Nikiszowcu zaproponowali trzykondygnacyjne ceglane bloki, tworzące czworoboki z wewnętrznymi dziedzińcami, na których mieszkańcy mieli do dyspozycji chlewiki, komórki i piece do wypieku chleba. W efekcie powstało dziewięć takich budynków, połączonych przewiązkami. Uwagę zwracają – również zaprojektowane przez Zillmannów – urozmaicone detale architektoniczne, zdobiące wszystkie gmachy. Oczywiście, poza mieszkaniami, na osiedlu powstały także m.in. sklepy, szkoły, pralnia i suszarnia. W 1927 roku ukończono budowę najefektowniejszego budynku, kościoła św. Anny. Centrum osiedla stanowi rynek, przy którym stoi m.in. gmach dawnej gospody z charakterystyczną mozaiką przedstawiającą róże na fasadzie. W zabytkowym budynku przy ul. Rymarskiej 4 ulokował się Dział Etnologii Miasta Muzeum Historii Katowic. Nikiszowiec był tłem filmów znanych reżyserów, np. Kazimierza Kuca, Lecha Majewskiego czy Janusza Kidawy Błońskiego. Osiedle Nikiszowiec znajduje się na Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego.
Osiedle robotnicze Nikiszowiec w Katowicach zostało uznane za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 14 stycznia 2011 roku.
Jest ono unikatowym zespołem urbanistyczno-architektonicznym powstałym na początku XX wieku dla pracowników śląskiej kopalni „Giesche”.
Stanowi doskonałe ucieleśnienie popularnej w XIX wieku idei budowania na terenach uprzemysłowionych nowoczesnych osiedli patronackich, których celem było związanie robotnika z zakładem pracy i zapewnienie mu warunków niezbędnych do godnego życia. Stąd obok podstawowej zabudowy mieszkalnej architekci uwzględnili rozbudowany program socjalno-usługowy, który wpłynął na kształt podporządkowanego ściśle funkcji układu przestrzennego.
Spośród wielu przykładów podobnych kolonii robotniczych Nikiszowiec wyróżnia się skalą, zwartością i zamkniętym charakterem założenia podkreślającym jego związki z kopalnią. Monotonia jednorodnej ceglanej architektury została przełamana dzięki zastosowaniu zróżnicowanego ceramicznego detalu w fasadach czy jaskrawych akcentów barwnych w ościeżach. Nikiszowiec jest też najlepiej zachowanym osiedlem górniczym regionu. Jego autentyczność przejawia się nadto w kultywowaniu wartości niematerialnych - tradycyjnego stylu życia i obyczajowości wynikających ze specyfiki kulturowej śląskich społeczności górniczych.
Osiedle Nikiszowiec zajmuje powierzchnię około 15 ha we wschodniej części miasta Katowice. Składa się z trzech zróżnicowanych funkcjonalnie obszarów, stanowiących zwartą całość, spiętą głównym ciągiem komunikacyjnym - ulicą Janowską, zbiegającą się z innymi ulicami na placu Wyzwolenia. Od reszty miasta osiedle oddzielone jest wyraźnie dużą ulicą, z przeciwnej strony zamknięte torami kolejowymi.
Południowa część Nikiszowca ma charakter mieszkalny. Kwartały wytyczone przez prostopadle przebiegające ulice wypełnia zabudowa w postaci wielomieszkaniowych bloków, zwanych na Śląsku „familokami”, z wewnętrznymi dziedzińcami pełniącymi funkcję rekreacyjnych skwerów. Poszczególne bloki, o trzech kondygnacjach, zostały połączone sześcioma przewiązkami umieszczonymi nad ulicami i wspartymi na arkadach (środkowe - przejazdowe, boczne - przejścia dla pieszych). W jednolitych ceglanych ciągach elewacji zastosowano urozmaicające je elementy: płaskie ryzality, podcienia arkadowe, balkony, loggie, płytkie wykusze o zróżnicowanym kształcie, pilastry, lizeny, boniowania, fryzy kostkowe, detale wykonane z cegły glazurowanej. Wykroje oraz obramienia bram, drzwi i okien mają odmienne formy, ościeża okienne malowane są ponadto na kolor czerwony.
Centralnym placem osiedla położonym w części wschodniej jest stanowiący przedłużenie ulicy Janowskiej plac Wyzwolenia. Ma kształt wydłużonego prostokąta z trójkątnym aneksem. W budynkach położonych przy placu zostały umieszczone lokale usługowe, jak: poczta (dawniej gospoda, o ciekawej formie architektonicznej, z nadbudowaną w narożniku jedną kondygnacją), sklepy, zakład fotograficzny, apteka, zakład fryzjerski. Zespół parafialny, składający się z kościoła, plebanii i domu katechetycznego, otoczony jest murem. Kościół św. Anny ma plan krzyża łacińskiego z bardzo wąskimi i niskimi nawami oraz krótkim transeptem, na przecięciu których umieszczono spłaszczoną kopułę zwieńczoną rozbudowaną latarnią. Prezbiterium zakończono apsydą i zaopatrzono w ambit. Dwuwieżowa fasada w części centralnej zamknięta jest wolutowym szczytem. Architektura kościoła ma charakter neobarokowy, podobnie jak całość oryginalnego wystroju i wyposażenia. W pobliżu zespołu parafialnego znajdują się dwa budynki usytuowane względem siebie prostopadle, przeznaczone na szkoły. Po drugiej stronie torów kolejowych, poza granicami pomnika historii, mieszczą się budynki dawnego szpitala zakaźnego.
Część północno-zachodnia Nikiszowca składa się z dwóch założonych na planie trójkąta, symetrycznie rozplanowanych kwartałów mieszkalnych oraz usytuowanego między nimi największego na terenie osiedla kwartału o charakterze mieszkalno-usługowym. W jego partii zachodniej znajdują się budynki administracyjne kopalni, we wschodniej (przy pl. Wyzwolenia) dawna pralnia z suszarnią i maglem, dziś Galeria „Magiel” (oddział Muzeum Historii Katowic). W obrębie tego kwartału mieszczą się ponadto: szkoła (w budynku łaźni kopalnianej), wieża ciśnień, cechownia, kotłownia oraz budynki gospodarcze stanowiące dawniej zaplecze sklepów.
Źródło: zabytkitechniki.pl / zabytek.pl
Sporo ciekawych artykułów na temat Katowic znaleźliśmy także na stronie Turystyczne Propozycje.
Początek Nikiszowca są związane z kopalnią „Giesche”, która w latach 1903–1904 rozpoczęła budowę w polu „Reserve” dwóch nowych szybów: „Carmer” (obecnie „Pułaski”) i „Nickisch” (obecnie „Poniatowski”) w celu eksploatacji nowych pokładów węgla. Do rozpoczęcia wydobycia potrzeba było jednak znacznej siły roboczej, należało jej więc zapewnić odpowiednie warunki mieszkaniowe. Zgodę na wybudowanie Nikiszowca uzyskano w 1908 r. Projekt osiedla został powierzony przez dyrektora kopalni „Giesze” – Uthemann – braciom Zillmanom, którzy mieli ogromne doświadczenie w budowaniu osieli robotniczych. Plan osiedla obejmował 10 trójkondygnacyjnych bloków: siedmiu mieszkalnych i dwóch mieszkalno-usługowych zamkniętych oraz otwartego kwartału z mieszkaniami, sklepami, łaźnią, pralnią i hotelem robotniczym oraz zarządem kopalnianym. W projektach braci Zillmannów znalazły się również plac zieleni z brodzikami, oraz place gier i zabaw dla dzieci, jak również neobarokowy kościół katolicki dla mieszkańców Giszowca, Nikiszowca i Janowa. Przyjmuje się, że Nikiszowiec w swoich zasadniczych ramach powstał w latach 1908–1912. Realizacja osiedla jako całego zamkniętego układu przestrzennego trwała jednak o wiele dłużej. Została rozciągnięta w czasie z powodu starań o nadanie kolejnych koncesji na dalszą budowę i wybuchu I wojny światowej. Budowa Nikiszowca, tak jak Giszowca, również nie przebiegała dokładnie z planami, czego główną przyczyną był najprawdopodobniej brak funduszy.
Ciekawostką jest fakt, iż w 1919 r. mieszkaniec Nikiszowca, Augustyn Niesporek, w bloku naprzeciwko restauracji otworzył jeden z najstarszych zakładów fotograficznych w Polsce, który funkcjonuje w tym samym miejscu do dnia dzisiejszego.
Źródło: peuk.fiiz.pl
