Sobór Przemienienia Pańskiego w Lublinie

Pierwsze cerkwie prawosławne w Lublinie

Źródła historyczne nie wskazują jednoznacznie na moment powstania w Lublinie pierwszej cerkwi prawosławnej. W kronice Wincentego Kadłubka znajduje się informacja o opanowaniu Lublina przez Daniela Halickiego i wzniesieniu przezeń zamku oraz świątyni prawosławnej. Obecność Daniela Halickiego w Lublinie jest jednak podważana przez część historyków. Z kolei z 1390 pochodzi dokument wspominający o zabójstwie dwóch kobiet z Kolechowic, udających się na „schizmatyckie Święto Spasa” (tj. prawosławną uroczystość Przemienienia Pańskiego) do Lublina. Sugerowałoby to istnienie w tym mieście znanej w okolicy cerkwi pod tym właśnie wezwaniem. Również autentyczność tego tekstu jest kwestionowana. Grzegorz Kuprianowicz i Mikołaj Roszczenko podkreślają, że od 1240 istniała prawosławna eparchia chełmska, która nie powstałaby, gdyby w regionie nie istniała już sieć parafii tego wyznania.

W 1825 unicki biskup chełmski Filip Felicjan Szumborski pisał (nie podając swoich źródeł informacji), iż cerkiew Spasa (tj. Przemienienia Pańskiego) przy Słomianym Rynku została ufundowana przez księżnę kijowską Marię Iwanownę w 1447. Zdaniem G. Kuprianowicza i M. Roszczenki obiekt musiał istnieć już wcześniej, gdyż w zachowanym tekście darowizny Jurija Czartoryjskiego o cerkwi pisze się jako o „z wieków dawnych fundowanej i zbudowanej”. Krzysztof Grzesiak ogólnie stwierdza, iż najstarsza świątynia prawosławna w Lublinie, znajdująca się na miejscu soboru, powstała w XIV w.

Nie ulega wątpliwości funkcjonowanie parafii prawosławnej w Lublinie w XVI stuleciu i korzystanie przez nią z cerkwi znajdującej się na miejscu dzisiejszego soboru. W kronice świątyni znajduje się również informacja o wzniesieniu w latach 1560–1573 klasztoru prawosławnego przy cerkwi.

Cerkiew unicka

Po ostatecznym przejęciu przez unitów cerkiew Przemienienia Pańskiego w Lublinie zachowała status parafialnej, zaś działający przy niej monaster należał odtąd do zakonu bazylianów. W wyposażeniu świątyni zaszły w tym okresie znaczne zmiany, odzwierciedlające tendencje latynizacyjne i polonizacyjne w Kościele unickim. W nabożeństwach zaczęto wykorzystywać dotąd nieznane organy i dzwonki, wstawiono ołtarze boczne, homilie były głoszone w języku polskim.

Ponowne przejęcie cerkwi przez prawosławnych

Po 1864, w ramach przygotowań do likwidacji unickiej diecezji chełmskiej (co z kolei stanowiło część represji po stłumieniu powstania styczniowego) władze carskie stworzyły możliwość podjęcia pracy duszpasterskiej w tejże diecezji duchownym unickim z Galicji, uczestnikom ruchu obrzędowego i sympatykom ruchu moskalofilskiego. Mieli oni stopniowo usunąć z obrzędowości unickiej oraz ze świątyń tego wyznania elementy pochodzenia łacińskiego, by ułatwić następnie konwersję unitów na prawosławie. Parafię lubelską objął duchowny spod Lwowa, ks. Mikołaj Kolenkowski. W okresie kierowania przez niego placówką duszpasterską przeprowadzono remont cerkwi, usuwając z niej elementy typowo łacińskie. Proboszcz doprowadził również do stopniowego wprowadzenia w nabożeństwach rytu analogicznego do używanego w Rosyjskim Kościele Prawosławnym. Ostateczna likwidacja unii w Lublinie nastąpiła 11 maja 1875. W tym momencie reaktywowana parafia prawosławna liczyła 80 wiernych. Byli to przede wszystkim napływowi Rosjanie]. Już kilka lat później, po ukończeniu budowy soboru Podwyższenia Krzyża Pańskiego w Lublinie, gubernator lubelski zasugerował likwidację parafii, na co nie zgodził się biskup lubelski Modest. Przy cerkwi ponownie zorganizowano prawosławne bractwo Przemienienia Pańskiego.

W 1881 przeprowadzono generalny remont budynku (sfinansowany przez cara Aleksandra II), eliminując z jego bryły i wyposażenia ostatnie elementy obce tradycji Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. W czasie remontu wykorzystano, aczkolwiek w dość niestaranny sposób, wzorzec ze zbioru Projekty cerkwiej Konstantina Thona. W kolejnych dziesięcioleciach (do wycofania się Rosjan z Lublina) cerkiew otrzymywała dary od patriarchy jerozolimskiego Damiana i metropolity kijowskiego Filoteusza. Pierwszy z wymienionych hierarchów podarował cerkwi Przemienienia Pańskiego kopię Jerozolimskiej Ikony Matki Bożej z cząsteczką relikwii Krzyża Pańskiego przyłożonych do Grobu Pańskiego.

Już na początku XX w., mimo przeprowadzonej kilkanaście lat wcześniej renowacji, świątynia była w stanie na tyle złym, że konieczny był nowy remont. Z inicjatywy biskupa warszawskiego Hieronima do obiektu wstawiono piece, wymieniono posadzkę, pozłocono ikonostas oraz odnowiono i ozdobiono zewnętrzne sztukaterie.

W 1915 rosyjska ludność Lublina udała się na bieżeństwo. Wyjeżdżający z miasta zabrali ze sobą przechowywane w soborze cudowne ikony, ewangeliarz, osiem dzwonów i część wyposażenia. Trafiły one do Monasteru Czudowskiego w Moskwie, a po jego zniszczeniu pod koniec lat 20. XX w. przepadły bez wieści.

Okres międzywojenny i II wojny światowej

Pierwszy duchowny prawosławny wrócił do Lublina w 1920, co pozwoliło na wznowienie działania parafii Przemienienia Pańskiego. W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości prawosławni stracili niemal wszystkie posiadane w Lublinie świątynie oprócz cerkwi Przemienienia Pańskiego i cmentarnej cerkwi Świętych Niewiast Niosących Wonności. Polska administracja miasta rozważała także likwidację parafii Przemienienia Pańskiego i zmianę statusu cerkwi na filię parafii w Chełmie. Innym proponowanym rozwiązaniem było zamknięcie parafii bez zamykania samej cerkwi, która miała pozostać do dyspozycji prawosławnego kapelana wojskoweg.

Ostatecznie plany te zostały zarzucone i parafia lubelska podjęła działalność w ramach dekanatu chełmskiego diecezji warszawsko-chełmskiej. Placówka duszpasterska była czynna przez cały okres międzywojenny. W 1923 należało do niej 265 osób, w połowie dekady ich liczba, według źródeł katolickiej diecezji lubelskiej, była wyższa i wynosiła 400 wiernych. Zdecydowanie mniejsza liczba wiernych, niż w przypadku innych parafii prawosławnych na Lubelszczyźnie (tylko parafia lubelska miała mniej niż 1000 członków) sprawiła, że w 1927 ponownie rozważano projekt przekazania obiektu kapelanowi wojskowemu, podczas gdy obowiązek prowadzenia akt stanu cywilnego zamierzano powierzyć parafii w Dratowie. Plan ten pozytywnie zaopiniował naczelny prawosławny kapelan Wojska Polskiego ks. płk Bazyli Martysz. Parafia lubelska pozostała jednak w dekanacie chełmskim diecezji warszawsko-chełmskiej. W 1939 liczbę należących do niej wiernych szacowano na 850 osób. Wyróżniała się wśród nich grupa emigrantów ukraińskich, byłych żołnierzy armii Ukraińskiej Republiki Ludowej oraz grupa Rosjan, którzy pozostali w Lublinie po 1918 r., uzyskali zatrudnienie na stanowiskach urzędniczych i w celu ich zachowania deklarowali narodowość polską.

W czasie II wojny światowej do 1943 działała w ramach diecezji chełmsko-podlaskiej Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w Generalnej Guberni. W czasie wojny uszkodzona została jej kopuła główna.

Po wysiedleniu Ukraińców z RP do ZSRR w latach 1944–1946, wskutek którego likwidacji z braku wiernych uległo ponad 160 placówek duszpasterskich PAKP na ziemi lubelskiej i chełmskiej, cerkiew w Lublinie była jedną z sześciu cerkwi w regionie (obok świątyń w Chełmie, Włodawie, Hrubieszowie, Białej Podlaskiej i monasteru w Jabłecznej), na których istnienie, na wniosek biskupa lubelskiego Tymoteusza, wyraziły zgodę władze państwowe. Oficjalną przyczyną, dla której akurat te obiekty miały pozostać czynne, było zaspokajanie potrzeb religijnych prawosławnych Polaków.

Po II wojnie światowej

Arcybiskup lubelski i chełmski Abel, pierwszy ordynariusz diecezji lubelsko-chełmskiej, w soborze w Lublinie
W październiku 1945 cerkiew ponownie została otwarta dla wiernych po przybyciu do Lublina ks. Aleksego Baranowa. Z jego inicjatywy parafia przeprowadziła remont zniszczonej świątyni, częściowo dofinansowany przez Ministerstwo Odbudowy oraz przez wiernych diecezji białostockiej, którzy przekazali na ten cel ponad 11 tys. złotych. Dzięki staraniom ks. Baranowa PAKP uzyskał potwierdzenie praw własności cerkwi Przemienienia Pańskiego.

W latach 1986–1992 dokonano renowacji ikonostasu. Wcześniej, w latach 70., świątynia została okradziona – z jej wyposażenia zniknęło wówczas kilkanaście ikon, z których najstarsze powstały jeszcze w XVII w.

W 1989 erygowana została diecezja lubelsko-chełmska, która w intencji episkopatu PAKP ma kontynuować tradycje eparchii chełmskiej działającej przed unią brzeską oraz eparchii chełmskiej Patriarchatu Moskiewskiego. W tym czasie arcybiskupem diecezji zostaje Abel (Popławski). Katedrą nowej administratury została cerkiew Przemienienia Pańskiego, uzyskując tym samym po raz pierwszy w historii rangę soboru.

W 2003 r. Wojewódzki Konserwator Zabytków w Lublinie przyznał świątyni Laur Konserwatorski (za konserwację wystroju malarskiego wnętrza).

18 sierpnia 2016 sobór odwiedził patriarcha antiocheński Jan X, 21 sierpnia 2018 r. – metropolita całej Ameryki i Kanady Tichon, zwierzchnik Kościoła Prawosławnego w Ameryce, a 23 września tego samego roku – patriarcha aleksandryjski Teodor II.

W Tygodniu Modlitw o Jedność Chrześcijan cerkiew każdorazowo jest miejscem nabożeństwa ekumenicznego.

Źródło: wikipedia.pl