Sobór Świętej Trójcy w Sanoku

Zgodnie z tradycją ustną na ziemi sanockiej działali uczniowie św. bracia sołuńscy Osław i Wiznog.

Pierwsza wzmianka o budowie w tym miejscu cerkwi prawosławnej pochodzi z 1564. Jednak prawdopodobnie pierwsza prawosławna cerkiew pw. św. Dymitra znajdowała się na sanockim zamku. Cerkiew zamkowa została zburzona na rozkaz starosty sanockiego Mikołaja Wolskiego. W tym samym czasie syn podkomorzego sanockiego Mikołaja z Hoczwi Matjasz III zamienia cerkwie w swoich dobrach na zbory kalwińskie. W miejscu parafii prawosławnych powstają również zbory m.in. w Uluczu i Trepczy. Protektorem prawosławia na tych ziemiach był Jan Szczęsny Herburt, syn starosty sanockiego Jana Herburta i bratanek łacińskiego biskupa przemyskiego Walentego Herburta.

W latach 1421–1440 zarządzał diecezją przemyską bp Eliasz, który po raz pierwszy użył tytułu biskupa przemysko-samborskiego, zaś od rządów bp Antoniego Winnickiego doszedł trzeci człon – sanocki. Jeszcze w XVII w. rezydują tu prawosławni biskupi przemysko-sanoccy Antoni Winnicki i Innocenty Winnicki, który dopiero w 1692 zmuszony był przyjąć unię brzeską i przenieść się do Przemyśla.

Świątynia sanocka powstała w miejscu drewnianej cerkwi prawosławnej na początku XVIII w. przejętej przez Kościół greckokatolicki. W 1790 wybudowano w tym miejscu nową murowaną i konsekrowano pod wezwaniem Zesłania Ducha Świętego.

Po 1918 polskie władze wojskowe traktowały życzliwie przejście na prawosławie pewnej części Łemków grekokatolików; dla tych, którzy pozostali przy Kościele greckokatolickim, zorganizowano osobną jednostkę administracyjną kościelną w Sanoku. W połowie lat 20. nastąpiła też konsolidacja wyznawców prawosławia w Polsce. W 1924 doszło do zatwierdzenia autokefalii Cerkwi Prawosławnej w Polsce, co miało prowadzić do uniezależnienia się jej od Cerkwi rosyjskiej i Synodu. Pierwszy administrator AAŁ rozpoczął swoje urzędowanie od uroczystego nabożeństwa w cerkwi sanockiej w święto Jordanu w 1935. Przez te poczynania wzrastała ranga Sanoka, który stał się ośrodkiem administracji dziewięciu dekanatów.

Po 1944 biskup ordynariusz przemyski podtrzymywał parafie unickie w Komańczy i Krempnej, w których pozostali proboszczowie oraz umożliwił księdzu Józefowi Siekierzyńskiemu, byłemu kanclerzowi Administracji Apostolskiej Łemkowszczyzny, korzystanie z cerkwi w Sanoku, w porozumieniu z miejscowym proboszczem łacińskim. Reakcją władz powiatowych na te fakty było „żądanie oddania kluczy do świątyni, zaś delegacji wiernych, przybyłych w tej sprawie z interwencją, zaproponowały przejście na prawosławie – wówczas cerkiew zostałaby im zwrócona.”. Następnie cerkiew była zajęta przez kościół rzymskokatolicki i mieścił się tu punkt katechetyczny, a także odprawiano nabożeństwa dla młodzieży szkolnej. Tuż po zakończeniu II wojny światowej w następstwie decyzji władz państwowych, przy braku protestów kościelnej hierarchii, działalność Cerkwi greckokatolickiej zostaje w Polsce (z wyjątkiem Warszawy) zakazana, w konsekwencji czego większa część sanockiej wspólnoty greckokatolickiej przeszła do kościoła rzymskokatolickiego, inni zadeklarowali się jako niewierzący, niektórzy wreszcie przeszli na prawosławie.

Ostatni ksiądz greckokatolicki Józef Siekierzyński, sprawował Liturgię najpierw w kaplicy szpitalnej, a po jej zamknięciu w urządzonej za zgodą władz kościelnych kaplicy domowej do połowy 1947, nie przeszedł na prawosławie, ale miał do tego zachęcać sanockich Ukraińców grekokatolików. W 1961 funkcjonariusze organów bezpieczeństwa doprowadzili do zamknięcia greckokatolickiej cerkwi w Komańczy.

Według relacji Włodzimierza Marczaka greckokatolicka biblioteka cerkiewna prawdopodobnie bez żadnych dokumentów zdawczo odbiorczych została po wojnie zdeponowana na plebanii kościoła Przemienienia Pańskiego w Sanoku. W następnych latach została wydana przedstawicielom kościoła prawosławnego w Sanoku, część jej uległa spaleniu podczas pożaru cerkwi a pozostała część uległa rozproszeniu.

1865 (...) Ołtarz szczelnie zabudowany ikonostasem, ale nadto carskie wrota ukryte są zasłoną, za którą wznosi się wypukły daszek w kształcie altany na czterech słupach oparty a pod nim sam ołtarz do odprawiania świętej wiary, za ołtarzem na ścianie umieszczono obraz ukrzyżowania Zbawiciela, uważany jako cudowny. W głównym ołtarzu jest krzyż grecki okryty licznymi i dość pięknymi wyrobionemi rzeźbami, ołtarz boczny zachował cechy odległej starożytności a pochodzi z dawnej już nieistniejącej cerkiewki. W tym ołtarzu jest obraz matki boskiej w srebrnej sukience, bizantyjskiego stylu a według ustnego podania, już przed pięcioma wiekami tutaj przeniesiony. - Mieczysław Potocki, Biblioteka Ossolińskich: tomy 7–8, s. 357. 12-10-1865 Sprawozdanie z czynności zakładu narodowego imienia Ossolińskich, (konserwatora budowli i pomników wschodniej Galicji)

W 1961 zamknięta została ostatnia cerkiew greckokatolicka w Komańczy, a rok później otwarta już jako świątynia prawosławna.

Wynikiem zabiegów Kościoła prawosławnego było powstanie do końca lat siedemdziesiątych XX wieku na omawianym obszarze piętnastu parafii przynależnych do dekanatu rzeszowskiego (wchodzącego w skład diecezji warszawsko-bielskiej) z siedzibą w Sanoku. W 1983 w miejsce dekanatu utworzono diecezję przemysko-nowosądecką (od 2016 noszącą nazwę „przemysko-gorlicka”).

W latach 1967–1983 diakiem świątyni był Petro Murianka. Jeszcze na początku lat 90. XX w. administracja greckokatolicka próbowała odzyskać cerkiew na swoje potrzeby, ale bezskutecznie.

W 1972 cerkiew została włączona do uaktualnionego wówczas spisu rejestru zabytków Sanoka. Wynikiem działań Komisji Opieki nad Zabytkami, powstałej przy oddziale PTTK w Sanoku, w 1978 umieszczono na fasadzie budynku tablicę informującą o zabytkowym charakterze obiektu.

Podczas prac archeologicznych przy ulicy Zamkowej w pobliżu cerkwi odkryto szczątki ludzkie prawdopodobnie z istniejącego w XVII wieku cmentarza, które następnie przeniesiono na Cmentarz Centralny w Sanoku.

W 1992 do pracy w diecezji zaangażowani zostali państwo Antoni i Marianna Jary z Ukrainy. Antoni Jary został diakonem przy biskupie. Marianna Jary z wykształcenia teolog i muzykolog przyjęła obowiązki diaka, zorganizowała również chór diecezjalny. Od chwili powołania cerkwi do 1998 obowiązki diaka oraz starosty cerkiewnego pełnił Włodzimierz Marczak.

5 lutego 1995 w cerkwi wybuchł pożar, w wyniku którego w zakrystii spłonęło 25 ikon, kilka ornatów i księgozbiór.

Na podstawie ustawy z dnia 17 grudnia 2009 o uregulowaniu stanu prawnego niektórych nieruchomości pozostających we władaniu Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego świątynia stała się wyłączną własnością Kościoła Prawosławnego.

Od 2015 w cerkwi odbywa się coroczny Ekumeniczny Przegląd Pieśni Paraliturgicznej.

Zespół cerkiewny (świątynia i dzwonnica) został wpisany do wojewódzkiego (30 grudnia 1967 pod nr A-68) oraz do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka.

Źródło: wikipedia.pl