Klasztor franciszkański w Sanoku

Po utworzeniu zakonu franciszkańskiego w 1209, od początku XIII wieku jego przedstawiciele przybywali i rozpoczynali działalność na terenie Polski, w tym na Podkarpaciu w Przemyślu w 1237. Drugim miejscem ich osiedlenia w regionie był Sanok. Klasztor i kościół franciszkański w Sanoku został założony 27 lutego 1377 na mocy przywileju wydanego przez księcia Władysława Opolczyka (ówczesny zarządca Rusi Czerwonej). Książę nakazał arcybiskupowi lwowskiemu Maciejowi i burgrabiemu sanockiemu Maciejowi uposażyć Franciszkanów w dwór oraz wybudować kościół poza murami miasta. Budowa trwała w latach 1372–1376, a w jej wyniku wzniesiono kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, który nadano zakonowi minorytów ze Lwowa, tj. franciszkanom sprowadzonym z tego miasta do Sanoka (według wcześniejszych opisów świątynia była umiejscowiony przy obecnej ul. Tadeusza Kościuszki nieopodal Góry Parkowej; jest to teren obecnej ulicy Grzegorza z Sanoka). Organizację kościoła, jak i całej diecezji, przeprowadził w tym czasie Eryk z Winsen. Pierwsze budynki kościoła i klasztoru były drewniane i znajdowały się poza murami miasta, stanowiącymi obecnie dzielnicę Śródmieście.

W 1384 siostra Kazimierza Wielkiego i matka króla Ludwika Węgierskiego, Elżbieta Łokietkówna wydała zgodę na przeniesienie siedziby franciszkanów w obręb miasta. Na darowanym przez królewnę Elżbietę areale w historycznym rogu sanockiego grodu franciszkanie, po nabyciu dodatkowych parcel miejskich, wybudowali drewniany klasztor oraz kościół (był konstrukcji drewnianej wraz z murowaną zakrystią). Akt erekcyjny kościoła i darowizny są datowane na 5 lipca 1384. Nowy kościół uzyskał tytuł pod wezwaniem Znalezienia Krzyża Świętego. W 1384 pleban kościoła pw. św. Michała usiłował zabrać klasztor, lecz królowa Elżbieta Bośniaczka (żona Ludwika Węgierskiego, a matka królowej Jadwigi) poleciła staroście, radzie i mieszczanom chronić przed plebanem zakonników, których przeniosła spoza murów do miasta. W 1387 Chartman Ghyr kleryk i notariusz publiczny zatwierdził ponownie w Krośnie w obecności biskupa Eryka dokumenty zatwierdzone przez księcia Władysława Opolczyka i królową Elżbietę. W późniejszych wiekach Sanok był kilkakrotnie trawiony przez pożary (w latach 1457, 1470, 1514, 1566 – w ostatnim z tych przypadków kościół ocalał). Kolejny z pożarów w 1604, wywołany przez Tatarów, zniszczył kościół. Dwa lata później w 1606 dokonano odbudowy kościoła, ukończonej dzięki staraniom podkomorzego sanockiego Piotra II Bala, w wyniku czego powstała nowa, murowana świątynia o charakterze jednonawowym, wzniesiona w stylu barokowym.

W późniejszym czasie tytuł kościoła Znalezienie Krzyża Świętego został zamieniony na Podwyższenie Krzyża Świętego (dzień 14 września). W okresie I Rzeczypospolitej pomieszczenia klasztoru były miejscem odbywania sejmików szlacheckich dla całej ziemi sanockiej (1612). Po raz kolejny zabudowania kościoła i klasztoru zostały zniszczone przez pożar w 1632. W latach 1632–1640 dokonano ponownej odbudowy kościoła i klasztoru wykonanej z kamienia łamanego i datę końcową uznaje się za powstanie obecnego kształtu kościoła i klasztoru. W tych latach powstały też nowe zabudowania klasztorne (drewniane) – od 1717 rozpoczęto zastępowanie ich jednolitą z kościołem konstrukcją murowaną. Kolejne skrzydła czworoboku klasztornego wzniesiono w latach 1722–1747 i 1758-1775. W latach 1676 i 1743 miały miejsce kolejne pożary klasztoru. W latach 1846–1847 klasztor został przebudowany, wskutek tego dobudowano kondygnację piętrową. W 1766 założono bractwo św. Iwona W 1790 zostało dobudowane skrzydło poprzeczne klasztoru.

W międzyczasie, po spaleniu się sanockiego kościoła parafialnego pw. Michała Archanioła 30 września 1782 świątynia przyklasztorna pełnił funkcję kościoła parafialnego (do franciszkańskiego kościoła została przeniesiona parafia, jednak jej zarząd nie został przekazany zakonnikom franciszkańskim) do 19 grudnia 1886, gdy powstała Parafia Przemienienia Pańskiego w Sanoku (w tym okresie gwardianie klasztoru pełnili jednocześnie urząd proboszcza). W kościele i klasztorze służyło na ogół trzech ojców i dwóch braci, którzy prowadzili także folwark poza miastem.

W okresie Austro-Węgier władze cesarskie Józefa II Habsburga przejęły część pomieszczeń klasztornych i utworzyły w nich areszt (wobec braku więzienia na terenie miasta) i tzw. sąd cyrkularny (powiatowy), a ponadto skonfiskowały część majątku kościelnego. 1 listopada 1851 o godz. 5:30 we mszy św. w kościele farnym wziął udział cesarz Austrii Franciszek Józef I, odwiedzający Sanok podczas podróży po Galicji i Bukowinie.

W nocy 9/10 maja 1872 miał miejsce następny, dewastujący pożar kościoła (spłonęła wówczas niemal 1/3 miasta). Od tego roku dokonano zasadniczej przebudowy (wówczas zostały odbudowane sklepienia i dach). W konsekwencji świątynia utraciła barokowy styl (zmieniono wieżę z barokowym hełmem, boczną kaplicę z kopułą, zaś szczegóły architektoniczne uległy zatarciu). Po pożarze malowanie w kościele wykonał malarz Tabiński z Rzeszowa, które zachowało się do 1935. W 1886 ukończono gruntowną przebudowę kościoła po pożarach, w ramach której odbudowano sklepienia i dach. W dokonano restauracji kościoła, podczas której zostało obniżone barokowe sklepienie, przysklepione okna, wybite wejście do kaplicy. Do jesieni 1895 dokonano rekonstrukcji zniszczonej w pożarze wieży kościoła (według projektu inż. architekta Władysława Beksińskiego, wykonawcą był Karol Gerardis; została podwyższona niemal dwukrotnie), wcześniej miała formę kopulastą, a w 1896 wzniesiono wieżyczkę na sygnaturkę. Ponowne restauracje kościoła i klasztoru przeprowadzono w 1905 (wówczas zbudowano dwie kondygnacje wieży i zbudowano jej hełm).

25 sierpnia 1900 klasztor został odwiedzony przez Namiestnika Galicji Leona Pinińskiego. 18 maja 1914 doszło do usunięcia się ziemi z gorze, na której stoi kościół franciszkanów. W 1920 podwyższono kaplice w świątyni. Od 1935 do 1939 malarską dekorację wnętrza kościoła (polichromie) wykonywał sanocki malarz, Władysław Lisowski: nad kaplicą im. św. Maksymiliana Kolbego znajduje się fresk pt. Św. Franciszek rozsyła zakonników w świat (odmalowane osoby noszą twarze mieszkańców Sanoka: związany z kościołem Antoni Jędrzejowski oraz zakonnicy, organista br. Michał Czyż i zakrystianin br. Metody Wojcieszek, zaś widok na Asyż przypomina panoramę Sanoka); drugie malowidło, umieszczone na łuku łączącym nawę główną z prezbiterium, ukazuje scenę hołdu i uwielbienia składanego przez przedstawicieli różnych stanów społecznych Matce Bożej, a wśród osób uwielbiających są także mieszkańcy miasta, m.in. sam W. Lisowski (klęcząca postać ubrana w kierezję), jego córki Maria i Helena Nehring z dzieckiem na rękach (późniejszy lekarz Jerzy Nehring), adwokat Kazimierz Lisowski z Brzozowa, zamieszkujący przy kościele rzemieślnik Antoni Borczyk (ubrany w czamarę) wraz z rodziną (córki), burmistrz Sanoka, Maksymilian Słuszkiewicz namalowany w stroju szlacheckim i trzymający w dłoni karabelę oraz gwardian konwentu sanockiego o. Teofil Bazan; trzeci obraz to scena odnalezienia Krzyża św. ukazana w nawie głównej (był to wcześniejsze wezwanie kościoła). W toku prac Lisowskiego w latach 30. ołtarze boczne zostały przemalowane na kolor palisandrowy. Malowidła w kruchcie wykonał w 1898 malarz Włodarski z Sanoka (są to obraz siedzącego św. Franciszka w rozmodleniu, znajdujący się nad wejście do krużganek oraz godło Polski na suficie). W drugiej połowie lat 30. doradcą przy pracach remontowych był inż. Wilhelm Szomek, za sugestią którego wykonano otynkowanie kościoła od strony rynku, zaś od strony ogrodu w kierunku wschodnim, prezbiterium pozostawiono na elewacji tzw. „dziki kamień”

W XIX wieku zabudowania klasztorne były pod numerem 16 w mieście. Wyrokiem z 16 września 1889 ks. Stanisław Stojałowski został uznany winnym przestępstw kościelnych i skazany na utratę probostwa w Kulikowie i na 6-tygodniowe rekolekcje w klasztorze w Sanoku.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w pierwszym okresie istnienia II Rzeczypospolitej w latach od 1921 do 1923 w klasztorze funkcjonowało Małe Seminarium Duchowne – Zakonne. Około 1920 na parterze klasztoru funkcjonowała tzw. „głodna kuchnia”, gdzie wydawano posiłki. Do początku lat 30. XX wieku klasztor sanocki (tak jak inne franciszkańskie konwenty na Podkarpaciu) podlegał prowincji we Lwowie, a następnie został podporządkowany prowincji w Krakowie. Według stanu z 1931 konwent franciszkanów w Sanoku posiadał własność przy ulicy Ignacego Daszyńskiego 30 (pierwotnie pod numerem konskrypcyjnym 998).

Podczas II wojny światowej w trakcie okupacji niemieckiej oraz przez rok po wojnie w klasztorze działała Polska Szkoła Handlowa (Polnische Öffentliche Handelsschule). Po przejściu frontu wschodniego w 1944 powstały uszkodzenia w zadaszeniu kompleksu franciszkanów, które naprawiał następnie Kazimierz Niemiec.

W dniu 3 października 1946 aresztowany i przewieziony do Rzeszowa został gwardian z Sanoka, któremu zarzucono umożliwienie na terenie klasztoru zebrań członków nielegalnej organizacji Armia Krajowa (po czterech dniach zakonnik został zwolniony, jednak w związku z tym poprosił o przeniesienie i w listopadzie odszedł z Sanoka). W latach powojennych klasztor ponosił szkody w wyniku działań władz komunistycznych PRL (zakonnikom odebrano deputat na opał). W 1950 zostało upaństwowiony teren należącego do franciszkanów gospodarstwa rolnego o powierzchni 34 ha, położony przy ul. Zagrody 10, zaś zakonnikom pozostawiono wówczas ok. 2 ha. Z pozostałej części fragment w 1973 został wykupiony przez władze państwowe (w tym miejscu powstało I Liceum Ogólnokształcące im. Komisji Edukacji Narodowej w Sanoku, w którym oo. franciszkanie byli katechetami do 1984), a w resztkach areału powstała kaplica publiczna, później kaplica rektoralna pw. św. Maksymiliana Marii Kolbego, który w 1984 została przekazana na rzecz diecezji przemyskiej.

Tuż po wojnie w 1945 w klasztorze utworzono franciszkańskie Niższe (Małe) Seminarium Duchowne, jednak od 1950 jego absolwentów nie dopuszczano do dalszej edukacji w państwowym Gimnazjum w Sanoku, zaś decyzją z 3 lipca 1952 seminarium zostało zlikwidowane przez władze PRL; jednocześnie została odebrana wówczas część klasztoru, w której działało MSD, w późniejszych latach odzyskana przez zakonników. W 1954 przeniesiono do świątyni z pobliskiej cerkwi greckokatolickiej Sobór Świętej Trójcy odnowioną ikonę Matki Boskiej Łaskawej. Obraz uroczyście wprowadzono do kościoła i poświęcono. Pierwsza historyczna wzmianka o bizantyjskiej ikonie Matki Bożej przywiezionej przez hrabiego Krzysztofa Tarnawskiego spod Moskwy do Sanoka pochodzi z 1596.

3 maja 1956 Sekretariat Episkopatu Polski ustalił drugi tytuł kościoła pw. Matki Bożej Pocieszenia, oprócz istniejącego tytułu Podwyższenia Krzyża Świętego oraz wyznaczył drugą niedzielę maja na uroczystość odpustową. 1 lipca 1969, decyzją bpa Ignacego Tokarczuka, sanoccy franciszkanie prowadzą ponownie parafię erygowaną Podwyższenia Krzyża Świętego i Matki Bożej Pocieszenia w Sanoku. Franciszkanie z Sanoka posługiwali jako kapłani w podsanockich miejscowościach Międzybrodzie i Trepcza.

Malarz W. Lisowski odnawiał ołtarze w kościele także tuż po II wojnie światowej (1946) i w późniejszych latach (1961, 1962). W 1972 zespół klasztorny franciszkański, na który składały się wówczas kościół, klasztor, stodoła z kieratem murowanym i drewnianym z poł. XIX wieku oraz ogrodzenie klasztorne murowany z XVIII/XIX w., zostały włączone do uaktualnionego wówczas spisu rejestru zabytków Sanoka. 6 stycznia 1976 rozgorzał w kościele pożar, zawczasu ugaszony.

W prezbiterium w 1887 Ferdynand Majerski wykonał balustradę z drewna. Pierwotnie posadzkę w świątyni wykonał w 1888 Jakub Zandonelli z Jasła (była w kolorach czerwony, czarnym i biało-szarym. W 1948 umieszczono nowe tabernakulum o charakterze pancernym (wykonawca: Karol Baranowicz), w miejsce poprzedniego wykonanego z drewna. W 1965 została wykonana boazeria w kościele na wysokości 142 cm (wykonawca Nieznański).

W 1977 ponownie została odnowiona polichromia w kościele, a także w kruchcie i ogrojcu (wykonał Jan Płodzień). W latach 80. XX wieku dach kościoła i klasztoru pokryto blachą miedzianą. U podstawy zabudowań klasztoru i kościoła pojawiały się problemy związane z osuwaniem się skarpy. W latach 1998–1999 na terenie kościoła przeprowadzono prace archeologiczne i konserwatorskie. W wyniku prac zostały odkryte średniowieczne cmentarzysko i XIV-wieczne mury. Na początku XXI wieku, w latach 2000–2003 były kontynuowane prace konserwatorskie i remontowe. Zostały odrestaurowane ołtarze i obrazy św. Antoniego Padewskiego (do października 2001) i Matki Bożej Pocieszenia, a w tzw. „kaplicy Ogrójca” wykonano ołtarz ku czci bł. ks. Zygmunta Gorazdowskiego. Przeprowadzono także wiele prac modernizacyjnych i unowocześniających korzystanie ze świątyni pod względem technicznym (ogrzewanie, ławki, posadzka, instalacje, oświetlenie, nagłośnienie, drzwi).

19 marca 2005, dekretem metropolity przemyskiego abpa Józefa Michalika, w przyklasztornym kościele zostało erygowane sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia – Pani Ziemi Sanockiej.

Zespół klasztorny (kościół, klasztor i ogrodzenie) został wpisany do wojewódzkiego (1967) oraz do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka. Wynikiem działań Komisji Opieki nad Zabytkami, powstałej przy oddziale PTTK w Sanoku, w 1978 umieszczono na fasadzie budynku tablicę informującą o zabytkowym charakterze obiektu.

Wobec powstałych wielu pęknięć w zabudowaniach kościoła franciszkanów w 2019 podjęto prace budowlane zmierzające do zabezpieczenia skarpy do jej podnóża.

Źródło: wikipedia.pl