Zamek Królewski w Sanoku

1339–1772

W 1339 roku piastowski książę Bolesław Jerzy Trojdenowicz wydał przywilej, w którym nadał Sanokowi prawo miejskie magdeburskie. W czasach piastowskich po odzyskaniu przez króla Kazimierza Wielkiego Grodów Czerwieńskich, na obecnym wzgórzu zamkowym stał prawdopodobnie drewniany gród otoczony następnie murem obronnym. Król w okresie swojego panowania gościł na sanockim zamku trzykrotnie. Kilkakrotnie przebywał w Sanoku książę Władysław Opolczyk, fundator klasztoru franciszkanów w tym mieście. Następnie w okresie panowania króla Władysława Jagiełły, na sanockim zamku 2 maja 1417 odbyła się królewska uczta weselna z nowo poślubioną wybranką księżniczką Elżbietą Granowską. Dla kolejnej królowej Zofii zamek sanocki był jej ostatnim domem aż do śmierci w roku 1461. Od czasów króla Władysława Jagiełły zamek królewski w Sanoku stanowił już oprawę małżonek królewskich. Kolejną władczynią zamku była Bona Sforza małżonka króla Zygmunta I Starego, która nigdy w Sanoku nie przebywała, natomiast z jej polecenia marszałek Mikołaj Wolski przebudował gotycki sanocki zamek na styl renesansowy. Prace budowlane trwały w latach 1523–1548, w tym też czasie została rozebrana istniejąca na zamku prawosławna cerkiew pw. św. Dymitra wzmiankowana w roku 1435. W 2005 roku archeolodzy odkryli w miejscu pozostałości przycerkiewnego cmentarza. W latach 1555–1556 zamek był siedzibą królowej Izabeli Jagiellonki po jej ucieczce z Węgier. Od początku XV do połowy XVI wieku na zamku miał siedzibę Urząd Grodzki ze starostą oraz sądy: grodzki, ziemski i sąd wyższy prawa niemieckiego (magdeburskiego). Zamek był dwukondygnacyjny, w piwnicach odbywały się posiedzenia sądów, natomiast 2 górne piętra przeznaczone były dla oficjalistów. Obok stała wieża w której odbywali kary skazani za przewinienia. Akta grodzkie trzymano w osobnym budynku obok mostu. Na zamku swoje urzędy sprawowali starostowie oraz kasztelani sanoccy. Pod koniec XVI wieku zamek uległ dalszej rozbudowie, dobudowane zostało wówczas skrzydło południowe. Na przełomie XVII/XVIII wieku dobudowano skrzydło północne.

1772–1939

Ostatnia obrona zamku miała miejsce w roku 1809 w okresie wojen napoleońskich, w czasie której męstwem odznaczył się Franciszek Ksawery Krasicki, ostatni obrońca zamku, który fortelem powstrzymał nacierające oddziały austriackie. W okresie zaborów zamek był również siedzibą starostwa. Upadek zamku nastąpił pod koniec XIX oraz na początku XX wieku. W 1915 po inwazji rosyjskiej, rozebrane zostało skrzydło południowe. Od tego okresu do 2010 zamek zachował się w niezmienionej formie.

W 1908 ustanowiono na budynku zamku tablicę upamiętniającą wizytę cesarza Franciszka Józefa I w dniach 31 października i 1 listopada 1851. W XIX wieku zamek posiadał numer 1 w mieście (od zamku rozpoczynała się numeracja budynków).

Mianowany w maju 1933 biskupem ordynariuszem nowo utworzonej diecezji dla Łemków w Sanoku bp Grzegorz Łakota otrzymał siedzibę urzędu w sanockim zamku. W okresie międzywojennym od 1934 zamek pełnił funkcję Muzeum Ziemi Sanockiej, a badania z zakresu historii ziemi sanockiej prowadził Adam Fastnacht. W latach 30. II Rzeczypospolitej w budynku mieścił się Powiatowy Zarząd Drogowy, Rada Szkolna Powiatowa. Na zamku mieściło się mieszkanie starosty sanockiego.

1939-1945

We wrześniu 1939 roku zamek został splądrowany, później w okresie okupacji urządzono na zamku Muzeum Łemkowszczyzny. W tym czasie do czerwca 1941 sanocki zamek znajdował się naprzeciwko Linii Mołotowa, ponieważ granica radziecko-niemiecka została wytyczona wzdłuż wschodniego podnóża zamku nad rzeką San. Niemcy wybudowali na wzgórzu zamkowym jeden z elementów systemu obrony przygranicznej – betonowy bunkier pod placem zamkowym, który wchodził w skład umocnień tzw. „Pozycji Granicznej Galicja”. Wejście do bunkra znajduje się po wschodniej i zachodniej stronie wzgórza zamkowego. W sierpniu roku 1944 lokalne władze niemieckie wywiozły z sanockiego zamku ocalałe najstarsze pamiątki kultury polskiej, część z nich została odnaleziona po wojnie w okolicach Legnicy, a następnie przekazana do AGAD i archiwum rzeszowskiego.

1945–2019

Do 1946 w zamku mieścił się szpital wojskowy, a następnie rusznikarnia.

W 1965 podjęto decyzję o restauracji budynku zamku. W 1972 zespół zamkowy (zamek, park zamkowy, umocnienia ziemne, resztki wałów i fosy od strony zachodniej, umocnienia obronne, studnia zamkowa oraz rejon wzgórza zamkowego), zostały włączone do uaktualnionego wówczas spisu rejestru zabytków Sanoka. Budynek został wpisany do wojewódzkiego (1952) oraz do gminnego (zamek i studnia) rejestru zabytków miasta Sanoka.

W latach 2000–2004 na zamku prowadzone były prace renowacyjno-konserwatorskie, przebudowie uległy wnętrza zamkowe na potrzeby ekspozycji i powiększających się zbiorów muzealnych. Wyeksponowana została w tym czasie stopa fundamentowa posadowienia tzw. Wieży Kazimierzowskiej. W lutym 2010 rozpoczęto odbudowę południowego skrzydła zamku istniejącego w dawnych wiekach. Południowe skrzydło zamku zostało zbudowane przez władze austriackie na potrzeby rozbudowy siedziby cyrkułu sanockiego, a spalone przez wojska rosyjskie w roku 1915 w czasie I Wojny światowej. W kolejnych latach rozebrano ruiny pozostające po latach wojny. Projekt rewitalizacji wzgórza zamkowego z funduszy unijnych w swoich zamierzeniach miał na celu odbudowę wieży oraz skrzydła południowego zamku na potrzeby galerii im. Zdzisława Beksińskiego. Inwestycja realizowana była ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego. Koszt realizacji projektu wyniósł ponad 5 mln. zł.

Do okładziny murów użyto niskiej jakości kamienia, a pewne elementy bryły, jak i sposób w jaki ułożono kamień, są ahistoryczne i spotkały się z powszechną krytyką. Nie udało się też odbudować wieży widokowej, której brak negatywnie wpływa na wygląd całości obiektu.

Źródło: wikipedia.pl