Kaplica pw. Podwyższenia Krzyża w Bolestraszycach
A-1615 z 21.01.1969
Sytuacja: usytuowana wolnostojąco we wschodniej części założenia, na skraju stromo opadającej w kierunku wschodnim skarpy, wśród parku, w pobliżu punktu widokowego na rozciągające się poniżej stawy i ogrody. Od dołu prowadzą do niej usytuowane na skarpie terenowe schody. Frontem zwrócona na północ. Przy elewacji południowej usytuowane schody do piwnicy.
Materiał, konstrukcja, technika: zbudowana z cegły, otynkowana, wieża drewniana; sklepienia parteru i piwnic kolebkowe z lunetami, w przedsionku strop płaski, drewniany; więźba dachowa drewniana; dach kryty dachówką zakładkową, wieżyczka blachą:, posadzki — w nawie cegła klinkierowa, w piwnicy glinobitka; schody — do piwnicy schody zewnętrzne, jednobiegowe, ceglane; stolarka — drzwi drewniane dwuskrzydłowe płycinowe, w profilowanych opaskach, zawieszone na kutych zawiasach (tzw. krukach), do przedsionka wieży z ozdobną kolumienką; okna — pojedyncze drewniane, ościeżnicowe, dwa ostrołukowe, jedno prostokątne, 8- kwaterowe, w wieży okna krosnowe zamknięte łukiem odcinkowym.
Rzut: na planie prostokąta z przystawioną od północy prostokątną wieża, w przyziemiu której przedsionek, z którego wejście do jednoprzestrzennego wnętrza - sklepionego, oświetlonego trzema oknami.
Bryła: kaplica o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym, podpiwniczona, z dostawioną od północy prostokątną wieżą nakrytą dachem namiotowym, ponad którym sygnaturka zwieńczona krzyżem. Poza obrys budynku wychodzi w kierunku północno —zachodnim sklepiony korytarz piwniczny.
Elewacje: na poziomie I kondygnacji wszystkie tynkowane z narożami opiętymi gładkimi pilastrami. Szczyty szalowane deskami o ozdobnych zakończeniach. Elewacje boczne zwieńczone wydatnymi, profilowanymi gzymsami pod okapem dachu - zachodnia z dwoma ostrołukowymi oknami, wschodnia jednoosiowa z oknem prostokątnym.
Wieża dwukondygnacyjna, oszalowana deskami, I kondygnacja oddzielona od wyższej odsadzką krytą blaszanym daszkiem. W ścianie zachodniej wejście do przedsionka, w jego ścianie północnej okno zwieńczone odcinkowo. Wnętrze i wyposażenie:. wnętrze jednoprzestrzenne, sklepione. Pod tynkiem zachowana wcześniejsza warstwa malarska, na sklepieniu kamienny ozdobny zwornik. Zachowane stare ławki, okna i drzwi.
Instalacje: elektryczna.
Źródło: Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa - Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie
Budynek kaplicy jest elementem założenia dworsko —parkowego w Bolestraszycach. Datowany jest na XVI/XVII wiek i jest pozostałością dawnego założenia obronnego świętopełków Bolestraszyckich - zapewne dworu obronnego. W jego strukturze wyodrębniają się dwie fazy budowlane - wcześniejszą jest zachowana struktura kaplicy wraz ze sklepioną kolebką z lunetami piwnicą, późniejszą (ale też powstałą na przestrzeni XVI/XVII w.) jest korytarz piwniczny wychodzący w kierunku północno-zachodnim poza obręb budynku (wydrążony w lessie korytarz prowadzący w kierunku skarpy wg świadectw mieszkańców Bolestraszyc pochodzi z czasów II wojny św.).
Teza wskazująca na pierwotną funkcję kaplicy jako dworu obronnego ma swe uzasadnienie w jej usytuowaniu w najbardziej obronnym punkcie założenia — na skarpie, przy której w owym czasie płynęła rzeka. Rozbudowany system piwnic wychodzący poza zasięg budynku może wskazywać na jego pierwotnie bardziej rozbudowaną bryłę ze skrzydłem północnym. Wzmianki historyczne z drugiej ćwierci XVII w. mówią, iż dwór był murowany, posiadał sklepione piwnice i „mobilia" w drugim pokoju.
Przekształcenie reliktów dawnego dworu obronnego w kaplicę dokonała ok. 1870 r. Julia Michałowska, wdowa po Piotrze Michałowskim. W 1890 r. jej syn Stanisław Michałowski wykonał remont kaplicy, o czym świadczy data 1890 widniejąca na kapitelu jednego z pilastrów jeszcze w latach 60. XX w. Przeprowadzono „regotyzację" budynku poprzez wprowadzenie w elewacji zachodniej ostrołukowych okien. Zapewne wtedy też oszalowano szczyty kaplicy - analogicznie jak we dworze. Pod nimi widoczny jest pierwotny gzyms ramowej dekoracji elewacji. W okresie międzywojennym do kaplicy dostawiono drewnianą wieżyczkę z sygnaturką, a dach pokryto dachówką (według przekazów mieszkańców pochodzącą z remontowanego wówczas kościoła w Żurawicy). W latach 70. XX w. wykonano remont elewacji.
Źródło: Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa - Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie
