Dwór w Bolestraszycach
A-1615 z 21.01.1969
Zespół dworski usytuowany mniej więcej w centralnej części mocno rozciągniętej wsi Bolestraszyce, po północno-zachodniej stronie głównej drogi wiejskiej. Historyczny teren zespołu położony jest na wysokiej skarpie stromo opadającej w kierunku wschodnim - na znacznie niżej położony parter wodny. Rozciągające się za nim dawne błonia nadrzeczne - oddzielające zespół od głównej drogi wiejskiej - zostały na początku lat 90. XX w. włączone w granice arboretum i zagospodarowane na ogrody. Od strony północno - zachodniej granicę stanowi droga polna prowadząca m.in. do dwóch fortów austriackich z 2 poł. XIX w., z pozostałych stron zespół sąsiaduje z zabudową wiejską. Cały teren jest ogrodzony siatką metalową, a na odcinku północno - zachodnim i przy obecnej głównej bramie wejściowej - murem kamiennym. Dostępny przez trzy bramy: 1) od południa; 2) od zachodu prowadząca na forty i do kolekcji drzew owocowych, 3) główne wejście (funkcjonujące od końca lat 90.XX w.) z drogi Przemyśl — Wyszatyce.
Z zachowanej historycznej zabudowy zachował się budynek dworu, pawilon ogrodowy, kaplica dworska, dawne stajnie - zaadaptowane na cele biurowo-mieszkalne. Ponadto usytuowane są tu współczesne budynki: wybudowana w końcu lat 90. koliba huculska, a także szklarnie i zespół zabudowy zaplecza gospodarskiego. Na terenie poza historycznym założeniem dworskim, przy obecnym głównym wejściu do arboretum, usytuowano budynek starej, XIX-wiecznej stodoły (przeniesiony z Cieszanowa), a także drewniany budynek zaplecza sanitarnego.
Sytuacja: usytuowany wolnostojąco w zachodniej części założenia, na terenie o lekkim spadku na południe. Elewacją frontową zwrócony na północ.
Materiał, konstrukcja, technika: zbudowany z cegły pełnej, a w partii piętra i poddasza z drewna, otynkowany, szczyt elewacji południowej oszalowany deskami; stropy drewniane belkowe, w części z podsufitką, w piwnicach sklepienie kolebkowe, odcinkowe i Kleina; więźba dachowa drewniana, płatwiowo - kleszczowa; dach kryty blachą; posadzki — parkiety, podłogi białe, deskowe, współczesne płytki ceramiczne, w piwnicach i portyku cegła klinkierowa, w gankach płyty piaskowcowe; schody - w budynku dwie klatki schodowe: w głównej schody dwubiegowe, drewniane, z również drewnianą ozdobną balustradą (odwzorowaną na wzór oryginalnej), w bocznej schody dwubiegowe konstrukcji murowanej, do piwnic schody jednobiegowe o stopniach z cegły klinkierowej, zewnętrzne z płyt piaskowcowych; stolarka - drzwi drewniane jedno- i dwuskrzydłowe płycinowe w profilowanych opaskach, zewnętrzne przeszklone, okna - drewniane, ościeżnicowe i półskrzynkowe, zróżnicowane: prostokątne 4-, 6- 8- i 9- kwaterowe, w ryzalitach zamknięte odcinkowo, na poddaszu półkoliste.
Źródło: Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa - Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie
Pierwsze wzmianki o Bolestraszycach pochodzą z 1 poł. XV w. Należały wówczas do rodziny Steczków. W 1445 r. Małgorzata Steczkówna wyszła za mąż za Stefana Świętopełka h. Lis. Od tego czasu przez prawie dwa wieki należały one do Swiętopełków, którzy przyjęli nazwisko Bolestraszyccy. Spowinowaceni byli z licznymi rodami - m.in. Gorajskimi, Krasickimi, Orzechowskimi.
W 1 poł. XVII w. wieś jako wiano weszła w dom Drohojowskich h. Korczak — pierwszym właścicielem z tego rodu był Krzysztof Tomasz (zm. 1684 r.), po nim odziedziczyli ją synowie - Jan Parys (zm. 1712 r.) i Aleksander. Na początku XVIII w. właścicielką była Julianna z Rozwadowskich, żona Onufrego Morskiego, a po niej córka Józefa lv Czartoryska, 2v za Antonim Ostrowskim. Jej córka Julia (1807-1875) poślubiła Piotra Michałowskiego, h. Jasieńczyk (1800 — 1855), słynnego malarza, który od 1846 mieszkał i pracował w Bolestraszycach. Pod koniec życia przeniósł się do swej rodowej posiadłości w Krzysztoforzycach k/Krakowa. Po jego śmierci majątek był w posiadaniu wdowy, a następnie, po jej śmierci w 1875 r., syna Stanisława Michałowskiego (1832-1891). Po nim dziedziczyła jego siostra — Maria Michałowska (1849-1920) zamężna za Adamem Łempickim h. Junosza (zm. 1894 r.), a po nim syn Dominik.
W 1910 r. majątek został zakupiony przez Mieczysława Zajączkowskiego, w którego posiadaniu był aż do 1945 r. Już w XV w., za czasów Steczków, prawdopodobnie znajdowało się tu drewniane fortalicjum. Na przełomie XVI/XVII w. zostało ono przekształcone na murowane, na co wskazują liczne wzmianki w źródłach z drugiej ćwierci XVII w. mówiące o istnieniu „okopu bolestraszyckiego" i dworze murowanym („zameczku"). Poprzez analogię z innymi obronnymi założeniami na tych terenach można mniemać, że było to założenie otoczone czworobokiem ziemnymi obwałowań z murowanym, obronnym dworem.
Źródło: Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa - Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie
