Stare Miasto w Chełmnie
A/1513 z 30 kwietnia 1953 r.; A/281/116 z dnia 30 kwietnia 1954 r.
Historyczne centrum Chełmna uznane zostało za pomnik historii w 2005 roku. Położone na wysokiej skarpie wiślanej, stanowi zwartą, czytelnie wydzieloną z otoczenia strukturę przestrzenną, ukształtowaną w XIII wieku. Założone przez zakon krzyżacki jako stolica historycznego regionu - ziemi chełmińskiej, jest obok Torunia jednym z najstarszych miast w północnej Polsce. Prawa miejskie nadane w 1233 roku, kiedy Chełmno było przez krótki czas siedzibą I komturii, stały się wzorem dla ponad dwustu miast lokowanych na Pomorzu Wschodnim, Warmii i Mazowszu przez całe średniowiecze aż po czasy nowożytne, przechodząc do historii pod nazwą prawa chełmińskiego.
Stosunkowo niewielki obszar Starego Miasta obfituje w cenne zabytkowe obiekty, do których należą przede wszystkim gotyckie świątynie oraz ozdobiony wydatną attyką budynek ratusza, będący jednym z najwybitniejszych przykładów renesansowej architektury w Polsce. Na jego zachodniej ścianie eksponowany jest tzw. pręt chełmiński - wzorzec miary obowiązujący w państwie krzyżackim. Nienaruszoną w swym układzie regularną siatkę ulic wokół ogromnego rynku otaczają zachowane do dziś w niemal całym obwodzie mury obronne.
Na zespół staromiejski Chełmna składa się pięć zachowanych gotyckich kościołów, rynek z ratuszem, kwadratowe bloki zabudowy, w postaci kamienic (przebudowanych gotyckich oraz późniejszych), tworzące jednolite sekwencje przestrzenne, z ciągami ulic przecinającymi się pod kątem prostym, jak również średniowieczne mury miejskie.
Kościół farny pw. Wniebowzięcia NMP - pierwszy kościół w Chełmnie i jedyny ściśle orientowany. Wznoszony był w dwóch fazach od 1280 do 1320 roku. Najpierw powstało prezbiterium i północna nawa boczna, w drugiej fazie ukończono budowę całego korpusu nawowego wraz z wieżą północną. Wieżę południową pozostawiono niedokończoną. Nawy boczne przykryte są poprzecznymi dachami dwuspadowymi, które tworzą charakterystyczne trójkątne szczyty. We wnętrzu znajdują się zachowane fragmenty pierwotnych polichromii i wystroju rzeźbiarskiego.
Zespół klasztorny cysterek/benedyktynek - powstał dla sprowadzonych w 2. połowie XIII wieku do Chełmna cysterek. W jego skład włączono wcześniejsze fragmenty warowni krzyżackiej. Kościół klasztorny pw. św. św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty wzniesiono w okresie 1280-1330. Jest to budowla o dwukondygnacyjnym wnętrzu, z dolną częścią przeznaczoną pierwotnie dla osób świeckich i górną dla mniszek. Zabudowania klasztorne powstały od 3. ćwierci XIII do początku XIV wieku, następnie zostały przebudowane w epoce nowożytnej po zmianie reguły z cysterskiej na benedyktyńską. W 1822 roku klasztor przejęły zakonnice ze zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia, które rozbudowały całe założenie w duchu neogotyckim na potrzeby prowadzonego szpitala i szkoły dla dziewcząt. Przebudowane zostało wtedy skrzydło południowe wzdłuż ulicy z charakterystyczną wieżą.
Kościół pw. św. św. Piotra i Pawła - wzniesiony jako kościół klasztorny dominikanów od połowy XIII do 3. ćwierci XIV wieku. Obecnie jest to czteroprzęsłowa niesymetryczna bazylika o bardzo wąskiej nawie północnej, z charakterystycznym szczytem w fasadzie zachodniej, gęsto rozczłonkowanym lizenami. Z zewnętrz kościół zachował cechy gotyckie, wnętrze przekształcono w baroku. Neogotycka kruchta zachodnia i zakrystia od północy są przybudówkami XIX-wiecznymi.
Kościół pw. św. Jakuba i św. Mikołaja - wzniesiony jako kościół klasztorny franciszkanów. Obecne prezbiterium powstało po 1326 roku na miejscu poprzedniego, korpus ukończono w 1. ćwierci XIV wieku. W miejscu zetknięcia prezbiterium z korpusem od południa przylega do kościoła smukła wieża, w górnej partii ośmioboczna, ozdobiona ostrołukowymi oknami i blendami. Wyposażenie wnętrza ma charakter neogotycki.
Kościół pw. Świętego Ducha - zbudowany w latach 1280-1290, na początku XIV wieku powiększony o zachodnią część nawy z wieżą. Do XIX wieku pełnił funkcję kościoła przyszpitalnego.
Ratusz - dzisiejszy XVI-wieczny budynek, jeden z cenniejszych zabytków renesansowej architektury, powstał z przebudowy gotyckiego ratusza, który wzniesiono na rynku w końcu XIII wieku. Charakterystycznym elementem obiektu jest rozbudowana attyka. Jej wygląd został po części zmieniony w latach 80. XIX wieku na skutek wybicia okien w trakcie podwyższania budynku o drugie piętro.
Przy rynku krzyżują się dwa podstawowe ciągi komunikacyjne Starego Miasta. Jednym z nich jest ulica Grudziądzka z bramą miejską u jej wylotu, zwaną Bramą Grudziądzką. Była to główna brama wjazdowa do miasta, dziś jedyna zachowana. Dawniej pełniła funkcję wieży, do której po obu stronach przylegały mury obronne, wznoszone od 2. połowy XIII do końca XIV wieku.
Źródło: zabytek.pl
W okolicy dzisiejszego Chełmna istniała osada już w okresie wczesnego średniowiecza. W 1228 roku zakon krzyżacki wybrał ją na stolicę ziemi chełmińskiej, jak również siedzibę I komturii krzyżackiej. Dobre położenie miasta pod względem obronnym miało znaczenie w podboju plemion pruskich. Prawa miejskie nadane zostały wspólnym aktem dla Chełmna i Torunia w grudniu 1233 roku. Dokument ten poza zwykłym przywilejem lokacyjnym nadawał swobody i uprawnienia, które stały się prawem stosowanym jako wzorzec dla nowo zakładanych miast także poza terenem państwa krzyżackiego. Odnowiony w 1251 roku przywilej chełmiński nazywał Chełmno „miastem głównym i godniejszym od pozostałych”. Od końca XIII wieku postępował jego dynamiczny rozwój, którego podstawą był handel tranzytowy oparty głównie na kontaktach z Polską, Rusią, Węgrami i Flandrią. Do końca XIV wieku miasto należało do Hanzy, jednak nie zyskało w niej tak dużego znaczenia jak Toruń. Powstawały główne obiekty gotyckiej zabudowy i obwód murów obronnych. W tym okresie zakon podjął też inicjatywę założenia uniwersytetu, uzyskując w 1386 roku od papieża Urbana VI akt erekcyjny.
Po klęsce zakonu pod Grunwaldem Chełmno wraz z innymi miastami Prus poddało się królowi polskiemu. W 1505 roku Aleksander Jagiellończyk darował je na własność biskupom chełmińskim. Od 1692 roku działała tutaj Akademia Chełmińska - szkoła średnia współpracująca z Akademią Krakowską. Kres rozwojowi gospodarczemu miasta położyły wojny polsko-szwedzkie i epidemie. W 1772 roku w wyniku rozbiorów Chełmno stało się częścią państwa pruskiego, by powrócić w granice Rzeczypospolitej po I wojnie światowej.
Źródło: zabytek.pl
