Gr. boj. "Wesoła" - 02. Schron bojowy nr 52

Schron ten został wybudowany w roku 1937 jako samodzielny schron bojowy do ochrony tamy zalewu nr 2 "Józefka". Rok później wzmocniono ten odcinek poprzez wybudowanie kolejnych obiektów obronnych (schron pozorno-bojowy nr 3 i schron pozorny nr 4). W 1939 roku dodatkowo wybudowano jeszcze wartownię przy tamie (schron nr 1), przez co odcinek stał się grupą bojową, w której ciężki schron bojowy pełnił rolę śródszańca. 

Od 28 sierpnia 1939 roku, po ogłoszeniu pełnego pogotowia bojowego, w schronie tym przez cały czas przebywała załoga w komplecie. Schron ten jednak nie wziął udziału w walkach w wojnie 1939 roku, gdyż wieczorem 2 września 1939 r. jednostki obsadzające śląskie fortyfikacje wycofały się na rozkaz Naczelnego Wodza.

W latach 50-tych XX wieku wojsko polskie przeprowadziło konserwacje tego obiektu i zabezpieczyło dostęp do niego. Jednakże z upływem czasu sprzęt i wyposażenie schronu zostało stopniowo rozkradzione. W 1997 roku prace nad rewitalizacją obiektu rozpoczęły się za sprawą Waldemara Machonia, miłośnika budowli obronnych. Obecnie schronem opiekuje się Stowarzyszenie Na Rzecz Zabytków Fortyfikacji "Pro Fortalicium", które prowadzi w schronie izbę muzealną "Schron bojowy nr 52".

Źródło:

• Sadowski Jerzy, Sykosz Waldemar, "Schron bojowy nr 52 Obszaru Warownego "Śląsk".Schron muzeum w Dobieszowicach - Wesołej", Infort 2005
• W. Machoń, Odcinek od Dobieszowic do Kamienia (Piekary Śląskie) [w:] Fortyfikacje Obszaru Warownego "Śląsk", Historia, przewodnik, s. 61-63

Historia

Pierwsze polskie kopuły pancerne zostały osadzone w schronach bojowych Obszaru Warownego Śląsk (OWŚ) w 1933 r. Na początku budowy OWŚ przyjęto założenie, że główne uzbrojenie, czyli ciężkie karabiny maszynowe Browning wz. 30, będą umieszczane w kopułach pancernych, a tylko sporadycznie broń tą umieszczano za strzelnicami ściennymi. Zaletą takiego rozwiązania było zapewnienie bardzo dobrej widoczności i dużego pola ostrzału z wnętrza kopuły. Znajdowały się w nich trzy - cztery strzelnice, a każda z nich pozwalała prowadzić ostrzał w zakresie 60°. Gruby pancerz dawał też bardzo dobrą ochronę znajdującym się w środku żołnierzom. Rozwiązanie to było bardzo kosztowne. Chcąc zwiększyć siłę ognia należało na schronie zabudować dodatkową kopułę i wybudować kolejny schron z taką kopułą. Na przełomie lat 1935/1936 nastąpiła zmiana koncepcji i oprócz kopuł w schronach bojowych zaczęto na dużą skalę montować znacznie tańsze strzelnice ścienne, których koszt wynosił około 1/4 ceny kopuły. W niektórych mniejszych schronach bojowych nawet całkowicie zrezygnowano ze stosowania kopuł pancernych. Pozostały one jednak nadal w użyciu w większych obiektach.

Konstrukcja

Konstrukcja kopuł pancernych zmieniała się na przestrzeni lat. Pierwsze kopuły były nieco niższe oraz kilkanaście centymetrów szersze w środku od tych z lat późniejszych. W niektórych wczesnych modelach stosowano nawet możliwość wejścia do nich z boku, a nie tylko od dołu. Z° biegiem czasu zaczęto też stosować specjalistyczne, nieco mniejsze kopuły obserwacyjne, z ograniczonymi możliwościami użycia bojowego. Korpus kopuły odlewany był ze staliwa chromowo-niklowego. Twardy pancerz był trudniejszy do przebicia, ale jednocześnie bardziej kruchy. Z tego powodu istniała groźba powstawania od wewnątrz groźnych odprysków. Aby temu zapobiec, we wnętrzu kopuły zamontowano dodatkowy pancerz przeciwodpryskowy z miękkiej stali. Składał się on z dwóch części. Pod czaszą kopuły zamontowano zabezpieczenie z tłoczonej blachy. Kolejne zabezpieczenie w postaci pasa blachy zamontowano na wysokości strzelnic. Całość zamocowano za pomocą specjalnego pierścienia. To dodatkowe zabezpieczenie pogrubia pancerz w miejscach najbardziej narażonych na ostrzał. Budowa pancerza kopuły jest dobrze widoczna na kopule schronu bojowego w pobliskim Wymysłowie. na której to Niemcy prowadzili eksperymenty z ładunkami kumulacyjnymi. Z opisanych tu kopuł bojowych montowanych na stropach schronów można było prowadzić pełną obserwację całego otoczenia schronu. Nie można jednak z nich było prowadzić pełnego ostrzału z ckm-u dookoła schronu. Celowo osłabiano możliwości prowadzenia ognia w kierunku tylnym i tam umieszczano otwory obserwacyjne zamiast strzelniczych. Przy takim rozwiązaniu, w przypadku zdobycia schronu przez nieprzyjaciela, był on dla niego mało użyteczny. Ułatwiałoby to też późniejsze ewentualne jego odbicie.

Kopuła bojowa Z.O. model 1938 (kopula zamontowana na schronie)

Do 1938 r. głównym dostawcą kopul pancernych dla polskich fortyfikacji była Spółka Akcyjna Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich. Kopuły te mają w środku dobrze widoczną sygnaturą „Z.O." (Zakłady Ostrowieckie) wraz z rokiem wytworzenia i numerem seryjnym. Mimo, że na Śląsku było wiele hut, to kopuły pancerne dla śląskich fortyfikacji odlewano w odległym Ostrowcu Świętokrzyskim Wytworzono tam kilka typów kopuł, a widoczna na stojącym obok schronie kopuła była najnowszym modelem. Cechą charakterystyczną tej kopuły była jej gazoszczelność. W czterech strzelnicach ckm montowano staliwne wkładki. Dolna część wkładki wyposażona w stopnie przeciwrykoszetowe służyła do prowadzenia ognia z ckm-u. Lufa ckm-u wchodziła w specjalne jarzmo kuliste wkładki. Górna część wkładki służyła do obserwacji i celowania. Kopuła była wyposażona w gazoszczelne zamknięcie. Składało się ono z obrotowego walca, w którym zamontowano przeziernik zabezpieczony płytką szklaną. Natomiast zamknięcia dodatkowych otworów obserwacyjnych skierowanych na zapole wyposażono w filcowe uszczelki. Był to pierwszy typ gazoszczelnej kopuły bojowej zastosowanej na OWŚ. Kopuły gazoszczelne nieco innego typu produkowano w Zakładach Ostrowieckich Już rok wcześniej (1937), ale trafiały one w rejon Sarn i Nowogrodu. Kopuła ta dawała dość duże pokrycie ogniem. Trzy czołowe strzelnice pozwalały na łączne pokrycie ogniem sektora w zakresie 180°. Dodatkowo posiadała też pojedynczą czwartą strzelnicę skierowaną na zapole. Po bokach niej nie umieszczono nieduże dwa otwory obserwacyjne.

Fot. Kopuły pancerne przy schronie nr 52 w Wesołej.

Kopuła bojowa W.I. model 1938 (zdemontowana kopuła stojąca obok schronu bojowego)

Na Śląsku istniał silnie rozbudowany przemysł hutniczy, a mimo to przez długi czas nie produkowano tutaj pancerzy dla polskich fortyfikacji. Głównym powodem był fakt, że większość śląskich hut należała do obcego kapitału. Jednym z głównych właścicieli hut na Śląsku był powiązany z nazistami niemiecki przemysłowiec, a późniejszy zbrodniarz wojenny, Friedrich Flick. W latach 30-tych na skutek rabunkowej gospodarki i błędnych decyzji śląskim hutom i kopalniom groziła upadłość. Rząd polski podjął interwencję i przejął grożące zamknięciem zakłady, wykupując akcje od zagranicznych właścicieli. W 1937 r. powstała nowa, państwowa spółka „Wspólnota Interesów Górniczo-Hutniczych S.A.”. Po upaństwowieniu zakładów (1938) na Śląsku rozpoczęto produkcję kopuł pancernych dla polskich fortyfikacji OWŚ i nie tylko. Były to tzw. kopuły W.I. (Wspólnota Interesów) model 1938 (od stosowanej sygnatury „W.I.", jaką można znaleźć w wnętrzu kopuł). Drugim typem kopuł, które wtedy zaczęto produkować na Śląsku, były kopuły model 1938 Huty Zygmunt, ale nie trafiły one do fortyfikacji OWŚ. Mimo, że kopuła bojowa W.l. model 1938 była produkowana w tym samym czasie, co kopuła bojowa Z.O. model 1938, to różniła się ona konstrukcyjnie. Zewnętrznie i gabarytowo są one podobne. Różnice dotyczą głównie strzelnic. W kopułach W.l. model 1938 zastosowano trzy strzelnice ckm pokrywające ogniem przedpole oraz trzy otwory obserwacyjne skierowane w kierunku tylnym, na zapole obiektu. Kopuła ta nie była gazoszczelna. W otworach strzelniczych, w dolnej ich części, montowano staliwne półwkładki, chroniące ckm. Górna, obserwacyjna część półkopuły, podczas prowadzenia ognia pozostawała otwarta, a w razie konieczności zamykana staliwną zasuwą. Widoczna tu kopuła pierwotnie była zamontowana w schronie należącym do punktu oporu „Niezdara”. W schronie tym wysadzono niewybuchy. Wybuch spowodował wypchnięcie jej ponad strop. Znajdowała się na uboczu i istniała realna obawa kradzieży przez „złomiarzy”. Z tego względu podjęto decyzję o jej zabezpieczeniu i transporcie w bezpieczniejsze miejsce.

Źródło: Tablice informacyjne przy obiekcie.

Kochbunker czyli fortyfikacje niemieckie na Górnym Śląsku

Historia powstania

Decyzja o fortyfikowaniu wschodniej granicy III Rzeszy zapadła w czerwcu 1944 r. Rozkaz rozpoczęcia Ich budowy został wydany w lipcu 1944 r. przez Szefa Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych gen. Heinza Guderiana. Do realizacji tego zamierzenia przywrócony został oddział fortyfikacji sztabu generalnego, którego szefem został ppłk Thilo. Plan umocnień został przygotowany we współpracy z gen. Jacobem, .szefem wojsk inżynieryjnych przy naczelnym dowództwie wojsk lądowych. Wznoszone umocnienia miały być tanie, proste i szybkie w skonstruowaniu. Zdecydowano skoncentrować się na umocnieniach ziemnych i polowych. Plan zakładał, że całą granicę wschodnią, od Bałtyku po Karpaty, należy przeciąć siecią kolejnych rubieży obronnych, układających się w pasy oznaczone mianem a, b, c, I d oraz e. W miarę możliwości każdy z nich został rozbudowany w dwie linie odległe od siebie o ok. 20 km. Dla przykładu - pas umocnień “a” składał się z linii „a-1 stellung" i „a-2 stellung". Dwie linie były efektem doświadczeń zdobytych w walce z Armią Czerwoną. Niemcy wiedzieli, że zawsze trzeba mieć przygotowaną drugą, zapasową pozycję obronną.

Wykorzystanie w terenie

Obronę postanowiono oprzeć na różnej wielkości punktach oporu połączonych ze sobą liniami okopów, zasieków przeciwpiechotnych i rowów przeciwpancernych. Największymi punktami oporu były miasta zamieniane w twierdze, gdzie bardzo często wykorzystywano stare fortyfikacje miejskie. Niektóre miasteczka specjalnie obwarowano, aby stanowiły kolejne punkty oporu. Tworzono również małe punkty oporu piechoty oddalone od siebie o kilka km.
Załogę tej linii obronnej miały stanowić oddziały forteczne, które nigdy nie powstały. Z perspektywy czasu był to daremny wysiłek logistyczny III Rzeszy, gdyż owe umocnienia nie były w stanie zatrzymać nadciągającej Armii Czerwonej. Późniejsze miesiące pokazały, że nie było nawet kim ich obsadzić.

Kochbunker

Jest to najmniejszy i niezwykle popularny niemiecki połowy betonowy bunkier bojowy, który powszechnie stosowano w budowanych od 1944 r. na wschodniej granicy III Rzeszy fortyfikacjach. Kochbunker zwany potocznie „garnkiem Kocha" (niem. „Kochtöpfe”) produkowany był masowo w zakładach betoniarskich. Następnie, jako element prefabrykowany, w całości przewożono go na stanowisko bojowe. Kochbunkry betonowano również bezpośrednio na miejscu przeznaczenia w gotowym wykopie. W zasadzie jest to jedyny niemiecki bunkier bojowy produkowany w całości jako prefabrykat. Do jego produkcji stosowano beton klasy od B-20 do B-25. W przypadku betonowania w warunkach polowych najczęściej uzyskiwano klasę betonu B-15, ale zdarzały się też przypadki uzyskania klasy betonu jedynie B-10 oraz rzadziej B-20.

Fot. Kochbunker przy schronie nr 52 w Wesołej.

Zastosowanie

W warunkach pola walki Kochbunker zapewniał lepsze warunki | zabezpieczenia Strzelca przed ostrzałem z broni lekkiej niż stanowisko ziemne lub ziemno-drewniane. Ponadto zapewniał dobrą I bezpieczną obserwację bezpośredniego przedpola linii frontu. Prowadzenie ognia ze strzelnic Kochbunkra było skuteczniejsze niż ze stanowiska ziemnego, a morale Strzelca dużo wyższe od tego, który walczył w okopie. Kolejną zaletą były niskie koszty wytworzenia, niewielka Ilość łatwo dostępnego materiału oraz prostota wykonania.

Zakładano, że tak rozplanowane linie obronne będą głównie uzbrojone w broń o ręczną i automatyczną. Sugerowano więc znaczne zagęszczenie obiektów, aby skuteczność linii była jeszcze większa.

Przygotowanie stanowiska

Kochbunker ustawiano w wykopie obsypywano ziemią do wysokości dolnej półki strzelnic, oczywiście dostosowując do warunków otaczającego go terenu i wymagań taktycznych przyszłego pola walki. Z głównych okopów strzeleckich doprowadzano do wejścia krótkie okopy dobiegowe lub stawiano je bezpośrednio wejściem do okopu. Po obsypaniu go i zamaskowaniu stanowił niewielki i niezwykle trudny do trafienia cel dla artylerii przeciwnika. Praktycznie uzyskanie bezpośredniego trafienia pociskiem lekkiej artylerii potowej kalibru do 75 mm było trudne i określane stosunkiem pierwszego trafienia do 20-30 oddanych strzałów.

Różnorodność

Kochbunkry występują w wielu wersjach wykonania. Podstawowym I najliczniej wykonanym typem są Kochbunkry dwustrzelnicowe, które mogą się różnić rozmiarami, grubością ściany, rozmiarami strzelnic, grubością i kształtem stropu, średnicą zewnętrzną oraz rozstawem osiowym strzelnic. Ponadto występują sporadycznie obiekty bez stropu, z kwadratowym otworem w stropie do prowadzenia ognia okrężnego oraz z otworem w stropie na peryskop dla obserwatora artylerii lub dla anteny radiostacji potowej. Montowano je też w pozycji poziomej wykorzystując Jako małe podręczne magazyny amunicji, granatów i Innych środków bojowych, a nawet jako połowę miejsce do leżenia lub ukrycia. Czasami drobne różnice w wymiarowaniu obiektów były wynikłem błędów popełnianych w trakcie budowy, zwłaszcza tych które betonowano na miejscu w skrajnie różnych warunkach polowych i pogodowych oraz niskiej fachowości ludzi wykonujących prace. Trzeba pamiętać, Iż do prac wykorzystywano często mieszkańców okupowanych terenów, pod groźbą użycia siły lub rozstrzelania.

Konstrukcja

Tego typu schron składał się z walca (niem. Kochrühre) o średnicy wewnętrznej ok. 120 cm i wysokości ok. 180 cm. Ściany tego walca posiadają grubość ok. 10-20 cm. W ścianie bocznej znajduje się otwór wejściowy o wymiarach 70x80 cm, zazwyczaj zamknięty drzwiczkami wykonanymi z żelbetonu (zdarzały się również metalowe). Kochbunkry zazwyczaj były zadaszone. Strop posiada grubość od 30 do 40 cm. Zadaszenie jest płaskie lub lekko stożkowate.

Obiekt zaopatrzono w dwie strzelnice o zewnętrznym wymiarze 60x20 cm i wewnętrznym wymiarze 50x20 cm. Zdarzają się jednak inne wymiary otworów strzelniczych. Można również spotkać obiekty zaopatrzone w jedną strzelnicę. Łączny, średni sektor ostrzału obiektu z dwoma strzelnicami wynosi 160-180 stopni. Nie jest to dużo, więc obiekty musiały występować w znacznym zgęszczeniu, aby | pokryć swoim wspólnym ogniem jak największe sektory. Niektóre obiekty mają otwory w zadaszeniu, więc mogły pełnić funkcję obserwacyjną, ale również mogły l stanowić wzmocnione stanowisko karabinu maszynowego.

Eksponowany obiekt

Prezentowany tu obiekt pierwotnie znajdował się na terenie Radzionkowa, więc wchodził w skład pozycji „b-1 stellung". Został zdemontowany, gdyż groziło mu zniszczenie. Następnie został przewieziony do Dobieszowic, gdzie stanowi przykład niemieckiej fortyfikacji polowej z 1944 r.

 Źródło: Tablica informacyjna przy obiekcie.

 Schron bojowy nr 52 w Dobieszowicach jest udostępniony do zwiedzania sezonowo i po wcześniejszym kontakcie w uzgodnionym terminie. Szczegóły dotyczące możliwości zwiedzania można znaleźć na stronie: Izba muzealna "Schron bojowy nr 52" w Dobieszowicach.

1. Sadowski J., Sykosz W., "Schron bojowy nr 52 Obszaru Warownego "Śląsk".Schron muzeum w Dobieszowicach - Wesołej", Infort 2005
2. Machoń W., Odcinek od Dobieszowic do Kamienia (Piekary Śląskie) [w:] Fortyfikacje Obszaru Warownego "Śląsk", Historia, przewodnik, s. 61-63
3. Sindera M., Śląski Rocznik Forteczny, tom I, Schron bojowy nr 52 Dobieszowice (koło Piekar Śląskich), s. 123-124, Wyd. Pro Fortalicium, 2008