Obszar Warowny "Śląsk" (OWŚ)
Obszar Warowny "Śląsk" (OWŚ) – polska umocniona pozycja obronna osłaniająca Górnośląski Obszar Przemysłowy (GOP) czyli obszar Katowic i górnośląskie obiekty przemysłowe leżące przed wybuchem II wojny światowej po polskiej stronie granic. Stanowiła ona niegdyś potężne pasmo warowne, broniące podstawowego rejonu przemysłowego II RP przed agresją III Rzeszy.
Pod koniec lat 20-tych Józef Piłsudski jako Generalny Inspektor Sił Zbrojnych podjął decyzję o obwarowaniu rejonu Katowic i Chorzowa, gdyż uważał to miejsce za najbardziej newralgiczny punkt polskiej obrony na Śląsku. To dało początek najpotężniejszej linii fortyfikacji wśród znajdujących się w dzisiejszych granicach Polski.
Pierwsze obiekty OWŚ powstały w 1933 roku, kiedy to w Niemczech do władzy doszedł Adolf Hitler i hitlerowskie Niemcy stały się realnym zagrożeniem dla Polski. System oparto na tzw. fortyfikacji rozproszonej, polegającej na budowaniu dużej ilości niewielkich schronów bojowych, powiązanych systemem ognia i połączonych siecią umocnień ziemnych. W przypadku polskich fortyfikacji przyjęto zasadę tworzenia tzw. punktów oporu, czyli skupisk „bunkrów” zdolnych do obrony okrężnej.
Pozycja o długości 40 km przebiegała od miejscowości Niezdara (na północy), przez Bobrowniki, Dąbrówkę Wielką, Łagiewniki, Nowy Bytom i Halembę do miejscowości Kochłowice (na południu). W 1939 roku OWŚ rozbudowano o skrzydło północne w rejonie Tąpkowic i południowe w rejonie Mikołowa. Tak powstał prawie 60-cio kilometrowy ciągły pas umocnień stałych. Fortyfikacje OWŚ obsadzone były przez żołnierzy Grupy Fortecznej Obszaru Warownego „Śląsk".
W pierwszym etapie, przypadającym na lata 1933–1935 zbudowano trzy izolowane punkty oporu: p.o. „Dąbrówka Wielka” (1933), p.o. „Szyb Artura” (1934) i p.o. „Bobrowniki” (1935) – w sumie ok. 26 schronów bojowych. W kolejnych latach powstały kolejne schrony, a te istniejące były cały czas wyposażane i umacniane. W 1938 r. w ramach akcji zagęszczania obrony, na całym odcinku Obszaru Warownego „Śląsk” stworzono obiekty pozorne, pozorno-bojowe oraz lekkie schrony bojowe. Prace fortyfikacyjne trwały do momentu wybuchu II wojny światowej, w przededniu której do życia została również powołana Grupa Operacyjna „Śląsk”.
OWŚ oprócz umocnień stałych i polowych dodatkowo uzupełniona była szeregiem obiektów towarzyszących lub zabezpieczających (w sumie ok. 180 budowli). Dziś stanowi wyjątkowy w skali kraju zabytek polskiej myśli fortyfikacyjnej z okresu międzywojennego.
W skład poszczególnych punktów oporu wchodziły najczęściej:
- schrony bojowe,
- ciężkie schrony bojowe,
- tradytory artyleryjskie,
- fortyfikacje polowe,
- koszary,
- magazyny,
- schrony polowe,
- schrony pozorno–bojowe i pozorne.
Te ostatnie to budowle sugerujące istnienie dużego i dobrze uzbrojonego schronu bojowego. W rzeczywistości wznoszono jedynie żelbetowe ściany, często wraz z pozornymi kopułami, wypełniając ich wnętrze ziemią.
Fortyfikacje Obszaru Warownego Śląsk (stan na sierpień 1939 r.):
- Pododcinek "Przeczyce" (w budowie)
- Pozycja polowa "Nowa Wieś"
- Pozycja polowa nad rzeką Brynicą
- Pododcinek "Niezdara" (w budowie)
- Pozycja polowa nad zalewem Kozłowa Góra
- Punkt oporu "Bobrowniki"
- Punkt oporu "Kamień"
- Punkt oporu "Dąbrówka"
- Punkt oporu "Łagiewniki"
- Punkt oporu "Godula"
- Punkt oporu "Nowy Bytom"
- Punkt oporu "Szyb Artura"
- Punkt oporu "Radoszowy"
- Pozycja polowa nad rzeką Jamną
- Pododcinek "Śmiłowice"
- Pododcinek "Łaziska"
- Pododcinek "Wyry"
- II linia obrony OWŚ
- Schron dowodzenia w Chorzowie
Źródło: wikipedia.pl / fortyfikacja.pl / Tablice informacyjne
Obszar Warowny "Śląsk" to ufortyfikowana pozycja obronna osłaniająca Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP), który przed II wojną światową w większości znajdował się po polskiej stronie granicy. Władze zdawały sobie sprawę że ten obszar będzie szczególnie narażony na działania wojenne ze względu na bezpośrednie położenie przy granicy. Mimo to do momentu dojścia Hitlera do władzy (1933 r.) większym zagrożeniem dla Rzeczpospolitej był ZSRR i dlatego pierwsze fortyfikacje stałe zaczęto budować w latach 30-tych na Polesiu. Jednak o tym, że obszar przemysłowy Górnego Śląska uważano za zagrożony świadczy fakt, że pod koniec lat 20-tych rozkazem Głównego Inspektora Sił Zbrojnych (GISZ) Józefa Piłsudskiego obwarowano obszary Katowic i Chorzowa.
Pierwsze schrony zostały wzniesione w 1933 roku. Późniejsza coraz bardziej agresywna polityka Hitlera doprowadziła do opracowania prowizorycznego planu obrony N, efektem którego było zlecenie gen. Kutrzebie prac projektowych nad linią fortyfikacji na Górnym Śląsku. Tak powstało opracowanie zwane "Memorandum gen. Kutrzeby" z 26 stycznia 1938 r., w którym to generał wskazywał na konieczność ufortyfikowania najbardziej zagrożonych odcinków. Niemcy w tym samym czasie wznosili umocnienia przygraniczne na tzw. Pozycji Górnośląskiej. Sytuacje skomplikował dodatkowo rozpad Czechosłowacji i spowodowane tym wydłużenie granicy z Niemcami. Wtedy podjęto decyzję o budowie umocnień w Węgierskiej Górce.
Na Górnym Śląsku w latach 1933-1935 wzniesiono samodzielne zespoły schronów bojowych (tzw. punkty oporu) na skrzydłach i w centrum pozycji osłonowych. W drugim etapie w latach 1936-1938 połączono izolowane dotychczas "punkty oporu" ciągłą linia umocnień stałych. Linię czołową uzupełniały: druga linia schronów bojowych, obiekty pozorne, ufortyfikowane koszary, sieć telefoniczna, sieć przeszkód terenowych oraz zalewy na rzece Brynica. W ten sposób powstał Obszar Warowny "Śląsk", czyli pozycja o długości około 32 km, przebiegająca od miejscowości Niezdara na północy przez Bobrowniki, Dąbrówkę Wielką, Łagiewniki, Nowy Bytom i Halembę do Kochłowic na południu. Wyróżniono w tej strukturze trzy odcinki obronne: "Bobrowniki", "Chorzów" i "Kochłowice". Dowódcą Obszaru Warownego "Śląsk" mianowano płk. Wacława Klaczyńskiego.
Schron dowodzenia całej linii umocnień znajdował się w Chorzowie. Ostatni etap budowy nastąpił w 1939. Wówczas przystąpiono do rozbudowy skrzydeł, na południu o Odcinek Mikołów (18 km), a na północy o Odcinek Tąpkowice (14 km). Odcinki te nie zostały w pełni ukończone ze względu na przerwanie prac rozpoczęciem działań wojennych w 1939 roku. Łączna długość wszystkich fortyfikacji wzrosła do około 60 km w 9 silnych punktach oporu.
Całość linii to 170 ciężkich i średnich schronów bojowych połączonych przez zapory przeciwpancerne, przeciwpiechotne oraz utworzone zalewy na rzekach Brynica, Kłodnica, Gostynka i Pszczyna. Budowa schronów trwała aż do samego wybuchu wojny. Obecnie całość śląskich umocnień nazywana jest Obszarem Warownym "Śląsk", jednakże należy pamiętać, że jest to nazwa nieformalna (nawet w dokumentach Armii "Kraków" umocnienia na Górnym Śląski figurują pod nazwą "obszar umocniony Górny Śląsk").
Źródło:
- "Fortyfikacje Obszaru Warownego 'Śląsk'" , Pro Fortalicium, Piekary Śląskie 2006
- Sadowski Jerzy, Fortyfikacje Obszaru Warownego "Śląsk" w Chorzowie, Wyd. INFORT, Gliwice 2004
Schrony z Obszaru Warownego "Śląsk", które zostały zadaptowane na izby muzealne z możliwością zwiedzania:
| Nazwa izby muzealnej | Lokalizacja | Dostępność | ||
| Miesiąc | Dzień | Godziny | ||
| Schron dowodzenia w Chorzowie | Chorzów | Tylko w wyznaczonych terminach | ||
| Schron bojowy nr 52 | Dobieszowice | maj – wrzesień | Każda sobota miesiąca | 14:00 – 18:00 |
| Schron bojowy nr 5 | Chorzów | maj – październik | Druga sobota miesiąca | 10:00 – 15:00 |
| Schron bojowy nr 39 | Świętochłowice | maj – październik | Pierwszy i trzeci weekend miesiąca | 15:00 – 19:00 |
| Schron bojowy "Sowiniec" | Gostyń | Tylko w wyznaczonych terminach | ||
| Schron bojowy nr 38 | Świętochłowice | Sezon letni | W pierwszy i drugi wekend miesiąca | 14:00 i 16:00 |
| Schron bojowy ner 33 | Bielszowice (Ruda Śląska) | Tylko w wyznaczonych terminach | ||
| Schron bojowy nr 27 | Nowy Bytom(Ruda Ślaska) | Tylko w wyznaczonych terminach | ||
| Schron bojowy nr 47 | Nowy Bytom (Ruda Śląska) | Wymagana wcześniejsza rezerwacja | ||
| Schron bojowy nr 75 | Kochłowice (Ruda Śląska) | Tylko w wyznaczonych terminach | ||
| Schron bojowy nr 50 | Kamień (Piekary Śląskie) | Wymagana wcześniejsza rezerwacja | ||
| Dom Strzelca | Kamień (Piekary Śląskie) | Wymagana wcześniejsza rezerwacja | ||
| Schron bojowy nr 1 | Bobrowniki (pow. będziński) | Wymagana wcześniejsza rezerwacja | ||
| Schron "Kwadraciok" | Wymysłów | Wymagana wcześniejsza rezerwacja | ||
| Schron pozorno-bojowy | Wymysłów | Wymagana wcześniejsza rezerwacja | ||
- "Fortyfikacje Obszaru Warownego 'Śląsk'" , Pro Fortalicium, Piekary Śląskie 2006
- Zeszyty Tarnogórskie nr 16, Fortyfikacje Śląska i pogranicza 1993, Tarnowskie Góry 1993
- Zeszyty Tarnogórskie nr 8, Tarnogórskie pułki w obronie ojczyzny 1939-1989. 1989
- Zieliński Jan, "Obrona Śląska i Zagłębia w kampanii wrześniowej 1939 roku", Wyd. ŚLĄSK 1964
- Iwanowski Wincenty, "Kampania wrześniowa 1939", tom I
- Steblik Władysław, "Armia 'Kraków'", Wyd. MON, Warszawa 1989
- Sadowski Jerzy, "Fortyfikacje Obszaru Warownego "Śląski" w Chorzowie. Schron - Izba muzealna przy ul. Katowickiej", Infort 2004
- Dudek Marcin, Sadowski Jerzy, "Śląski Zeszyt Historyczny 2005", Infort 2005, wydanie specjalne
- Sadowski Jerzy, "Muzeum fortyfikacji Obszaru Warownego "Śląsk". Schron bojowy nr 52 w Dobieszowicach - Wesołej", Infort
- Sadowski Jerzy, "Schron bojowy nr 52. Obszar Warowny "Śląsk". Schron - muzeum w Dobieszowicach - Wesołej", Infort 2005
- Sadowski Jerzy, "Schron bojowy "Sowiniec". Obszar Warowny "Śląsk". Schron - muzeum bitwy wyrskiej.", Infort 2005
- Marciniak R., Śląski Rocznik Forteczny, tom IV, Odporność schronów OWŚ z punktu widzenia artylerii Wehrmachtu, s. 13-115, Wyd. Pro Fortalicium, 2012
- Wszelaki M., Śląski Rocznik Forteczny, tom VI, Fortyfikacja polowa jako uzupełnienie fortyfikacji stałej na przykładzie Obszaru Warownego "Śląsk", s. 9-33, Wyd. Pro Fortalicium, 2015
- Marciniak R., Śląski Rocznik Forteczny, tom VII, Schrony polowe z 1939 r. - to polski projekt czy kopia schronów czeskich?, s. 37-54, Wyd. Pro Fortalicium, 2016
- Kisiel M., Śląski Rocznik Forteczny, tom VIII, Obszar Warowny Śląsk. Inwentaryzacja kabli telefonicznych. Część 1 - schron dowodzenia w Chorzowie, s. 53-57, Wyd. Pro Fortalicium, 2017
- Kisiel M., Barszcz M., Kisiel M., Śląski Rocznik Forteczny, tom XI, Dostawcy kabli telefonicznych dla potrzeb Obszaru Warownego "Śląsk", s. 36-44, Wyd. Pro Fortalicium, 2020
- Kisiel M., Barszcz M., Kiera R., Śląski Rocznik Forteczny, tom IX, Obszar Warowny Śląsk. Inwentaryzacja kabli telefonicznych. Część 2 - Grupa Bojowa Brzeziny, s. 47-64, Wyd. Pro Fortalicium, 2018
- Sadowski J., Śląski Zeszyt Historyczny, Ufortyfikowane koszary O. War. "Śląsk" - zasób i stan zabytku, s. 56-63, INFORT 2005
- Skolik M., Śląski Rocznik Forteczny, tom II. Druga linia obrony Obszaru Warownego "Śląsk". Połozenie i znaczenie strategiczne ownego "Śląsk", s. 59-64, Wyd. Pro Fortalicium, 2009
Do obiektu przynależą:
- OWŚ - 01. Pododcinek "Przeczyce"
- OWŚ - 02. Pozycja polowa "Nowa Wieś"
- OWŚ - 03. Pododcinek "Niezdara"
- OWŚ - 04. Pozycja polowa "Czat na Brynicy"
- OWŚ - 05. Pozycja polowa "Kozłowa Góra"
- OWŚ - 06. Punkt oporu "Bobrowniki"
- OWŚ - 07. Punkt oporu "Kamień"
- OWŚ - 08. Punkt oporu "Dąbrówka"
- OWŚ - 09. Punkt oporu "Łagiewniki"
- OWŚ - 10. Punkt oporu "Godula"
- OWŚ - 11. Punkt oporu "Nowy Bytom"
- OWŚ - 17. Pododcinek "Wyry"
- OWŚ - 20. II linia obrony
- OWŚ - Schron dowodzenia w Chorzowie
